اُرُسی یکی از عناصر زیبای معماری ایرانی و پنجره ی مشبکی است که به جای گشتن بر روی پاشنه گرد، بالا می‌رود و در محفظه‌ای که روی ان قرار گرفته جای می‌گیرد.در این نوشته اشنا می شویم با یکی از لطایف معماری ایرانی …
درباره ریشه این واژه ، اختلاف نظر وجود دارد.
به نوشته شادروان دکتر پیرنیا ،اور به معنای بالاست و اُرسی یعنی پنجره‌هایی با لنگه‌های بازشو بالارونده.
بنا به گفته دکتر فره وشی این کلمه از ارو یا (arus) پهلوی گرفته شده و به معنای سفید و روشنایی است.
ارسی بیشتر در کوشک های باغ های ایرانی ، و تالار های پذیرایی خانه ها دیده میشوند.
زیباترین ارسی ها ، در ارگ کریمخانی شیراز، باغ دولت‌آباد یزد و باغ فین کاشان و کاخ گلستان تهران و مسجد نصیرالمک شیراز ساخته شده اند.
لنگه‌های این پنجره به جای حرکت بر حول محور پاشنه، در درون یک چارچوب به سمت بالا و پایین حرکت می‌کند. ارسی غیر از چارچوب به سه قسمتِ آستانه، طبقه پایین یعنی لنگه‌های بازشونده، و قسمت بالا که مخفی کننده لنگه هاست تقسیم می‌شود.
قسمت بالا به صورت دو جداره ساخته می‌شود تا هنگامی که لنگه‌ها بالا کشیده میشوند در میان جداره‌ها پنهان شده منظره نامناسبی به اتاق ندهد.
ارسی ها معمولاً یکی از اضلاع چهارگانه اتاق را تشکیل می‌داد و از کف اتاق تا سقف ادامه پیدا می‌کرد.
سطح پنجره‌های ارسی غالباً از شبکه‌های چوبی با نقشهای هندسی ظریف و زیبا به صورت گره سازی یا قواره بندی و با استفاده از قطعه‌های شیشه رنگی یا ساده ساخته میشد.
ارسی ، در همه ی نواحی ایران ( اقلیم سرد و گرم و …) وجود داشته و در هر منطقه ، اسم محلی خاصی داشته است که در منابع تخصصی معماری ایرانی موجودست.
پنجره‌های اُرسی عموماً به گونه‌ای ساخته میشد که تمام سطح بیرونی یک اتاق را در بر می‌گرفت.
اصولا در معماری ایرانی ، هیچ کدام از عناصر ، صرفا جنبه ی زیبایی و تزیین نداشته ، و هر کدام از عناصر
و جزییات ، علاوه بر جنبه ی زیبایی شناسانه ، دارای دلایل
ساختاری ، فلسفی، اعتقادی و اقلیمی هستند.
سطح مشبک پنجره‌های اُرسی چندین کارکرد داشت: نخست نور فضای درون را تأمین می‌کرد و سپس دید و منظر بیرون را در اختیار افراد درون فضا قرار می‌داد و از شدت نور آفتاب و گرمای آن می‌کاست.
از اُرسی در فضاهای درونی نیز استفاده میشد، در جاهایی مثل بالاخانه‌ها و اتاق‌های گوشوارِ واقع در یک یا دو سوی
تالارهای بزرگ و مرتفع. زیرا در اوقاتی که مجالسی مردانه در تالارها یا اتاق‌های بزرگ هفت دری یا پنج دری برگزار میشد، زنان در اتاق‌های گوشوار یا بالاخانه که در بالا
و دو سوی تالار قرار داشت و از یک سمت به آن دید داشتند، می‌نشستند
و به این ترتیب بر فضای تالار اشراف داشتند و در ضمن ، حریم خصوصی افراد کاملا حفظ میشد…
سطح پنجره‌های اُرسی ، با نقوش منظم هندسی، گره‌سازی شده و با شیشه‌های رنگی و ساده تزیین شده و ترکیب‌های بدیع پدید می‌آوردند.
ارسی برخلاف تصور بعضی‌ها به تقلید از معماری روسی در ایران پدید نیامده و نمونه‌های جالبی از ارسی در بناها و نقاشی‌ها، پیش از آن‌که معماری چشمگیری در روسیه پاگرفته باشد،
در بناهای باغ ها ، کاخ ها و عمارت مشاهیر ایرانی مشاهده شده است.
برای نمونه ، گونه هایی از زیباترین ارسی های ایرانی را مرور میکنیم.
نوشته :عبدالرضاخاتونی
