چپیره و گوشه سازی در گنبد

-مراحل تبدیل زمینه مستطیل به بیضی نزدیک به دایره و مربع به دایره را در گنبدسازی چپیره می گویند. چپیره سازی در گنبد به دو بخش عمده تقسیم می شود :

• الف - گوشه سازی = گوشه بندی
• ب- شکنج = چین و چروک

الف -گوشه سازی یا گوشه بندی : یعنی ساختن و تبدیل کردن شکل چهار گوشه بشن به هشت گوشه و به ترتیب ۱۶ و ۳۲ و ۶۴ گوشه و بالاخره دایره و با تبدیل کردن شکل مستطیل نزدیک به مربع به ۶ و ۱۲ گوشه و بالاخره بیضی است . در حالت اخیر مستطیل بشن باید نسبت اندازه های اضلاعش طوری باشد که به راحتی قابل تبدیل به شش گوشه شود . مثلاً نسبت ۴ و ۴/۳ قابل تقسیم است .

-گوشه سازی خود شامل سه بخش است :

• 1-گوشه سازی چوبی
• اسکنج یا سِکُنج
• ترمبه یعنی جمع شده

1-گوشه سازی چوبی : اولین گوشه سازی ها توسط چوب انجام شده و حتی خود گنبد هم با چوب اجراگشته است . بهترین موارد مثال را در ابیانه می توان دید. در اراک هم در کاروانسرای حاج علیقلی نمونه دیگریست . طـرز اجـرا چنین بوده که چـوبها را در گوشـه های بـشن سوار می کردند و هـمین طور روی هم می چیدند تا مثل سبد جمع می شد و به صورت گنبد چوبی در می آمد .

2-گوشه سازی اسکنج : نوع دوم گوشه سازی اسکنج است . اسکنج متشکل از دو طاق اریب است که همدیگر را در یک نقطه قطع کرده باشند . شیوه زدن طاق ممکن است بصور مختلف رومی ، ضربی ، چپیله ( لاپوش و تیغه ای ) باشد . در هر حال تقاطع دو طاق این نوع گوشه سازی را به وجود می آورد .

3-گوشه سازی ترمبه : نوع سوم گوشه سازی به صورت ترمبه است .در هیچ یک از لغت نامه های ایرانی به کلمه ترمبه بر نمی خوریم . لغتی به صورت ترکیب طاق و طرمب آمده است که معنای آنرا پشت هم اندازی و طاق روی طاق سوار کردن نوشته اند. حال آنکه خود لغت ترمبه به معنی ، یک چیز جمع شده ، عمده ، پیش آمده ، تریده ( به طرف جلو سریده شده ) است . در واقع ترمبه ، همان معنی اسکنج را دارد که کنج پیش آمده باشد .

-ترمبه بر عکس سکنج به چهار طریقه پوشش می شود :

• ۱ـ گوشه سازی با چوب به شکل جلو آمده که حالت خاص و استثنائی ترمبه تلقی می شود .
• و سه طریق دیگر به شکل سغ یعنی پوشش منحنی شکل است که شامل فرمهای زیر می شود :
• ۱ـ فیلپوش
• ۲ـ ترمبه پتگین = پتکین
• ۳ـ ترمبه پتگونه یا پتکانه ( پتکانه صحیح تر است )

فیلپوش : برای اجرای فیلپوش مثل صدف حلزون از گوشه ( نقطه صفر ) شروع می کنند و لایه های طاقی را روی همدیگر می پوشانند و سوار می کنند تا به حد مطلوب برسد ( یعنی منتهی به جائی شود که مربع را تبدیل به هشت ضلعی می کند ) . و ..

-ترمبه پتگین  : نوعی گوشه سازی است که فرانسویها به آن گویند . به معنی پیش آوردن تدریجی دیوار.  در خوزستان به خصوص دزفول برای این نوع گوشه سازی لغت زیبای تونگان یا تونجه را به کار میبرند. این کلمه معمولاً بجای بالکن می آید اما برای گوشه های دیوار که شکلی پیش آمده دارند نیز مصطلح است.

ترمبه پتگونه یا پتکانه  : شکل پتکانه به چند ردیف طاقچه می گویند که روی هم سوار شده و جلو آمده باشند تا ترکیب گوشه بندی را کامل کنند . مثلاً در صفه صاحب مسجد جامع اصفهان چند ردیف طاقچه روی هم سوار شده اند که شبیه به مقرنس شده اند ولی در واقع مقرنس نیستند. اغلب ترمبه ها را تا قرن چهارم هجری پتکانه می کردند .

ب- شکنج = چین و چروک   : شکنج که به چین و چروکهائی که در گوشه گنبد ایجاد می کنند اطلاق می شود . این چین ها جهت تبدیل زمینه مربع ، به دایره یا زمینه مربع نزدیک به مستطیل ، به بیضی است..

-شکنج به دو گونه اجرا می شود:

• ۱ـ طاق بست یا طاق بندی
• ۲ـ کاربست یا کاربندی

برای دیدن لیست کامل مطالب داخل این پاورپوینت 102 اسلایدی قسمت "اطلاعات بیشتر" را ملاحظه نمائید.