بررسی جامع گنبد در معماری ایرانی اسلامی ( 300 اسلاید )

بعضی از تعاریف بیان شده در این پاورپوینت :

• تعریف هندسی گنبد :

در تعریف هندسی ، گنبد مکان هندسی نقاطی است که از دوران چِفدی مشخص حول یک محور قائم به وجود می آید .  اما در زبان معماری : گنبد پوششی است که بر روی زمینه ای گرد برپا شود .

• بَشن = هیکل :

 یعنی قسمتی که روی زمینه تهرنگ به صورت مکعب بالا می آید و یک یا دو طرف آن باز است ( در گنبدهای قبل از اسلام هر چهار طرف به دهانه های باز منتهی می شد . )

• چپیره = جمع شده

   ازآنجائیکه در معماری ایرانی به ندرت به ته رنگ گرد بر می خوریم و معمولاً قسمت انتهائی بشن به شکل ، مربع و گاهی مستطیل است با چپیره کردن آنرا تبدیل به دایره میکنند ، بعد گنبد روی آن سوار می شود . به همین دلیل مرحله چپیره شدن در گنبد سازی شایان توجه است زیرا امکان داشتن زمینه گرد است که اجرای نهایی پوشش گنبد را میسرمی سازد.

• کمبیزه : 

گنبد سازی در ایران به ندرت روی زمینه مستطیل نزدیک به مربع هم اجراشده است .در این صورت مستطیل تبدیل به ۶ و ۱۲ و سپس بیضی نزدیک به دایره می شود و گنبد روی بیضی قرار می گیرد . به نوعی از گنبد که مقطع افقی آن به جای دایره بیضی است کمبیزه گفته اند . از نمونه های این نوع گنبد با ته رنگ بیضی مسجد حاج رجبعلی تهران و امامزاده زید بن علی در ورامین قابل ذکرند.

• گوشه سازی یا گوشه بندی :

یعنی ساختن و تبدیل کردن شکل چهار گوشه بشن به هشت گوشه و به ترتیب ۱۶ و ۳۲ و ۶۴ گوشه و بالاخره دایره و با تبدیل کردن شکل مستطیل نزدیک به مربع به ۶ و ۱۲ گوشه و بالاخره بیضی است .  در حالت اخیر مستطیل بشن باید نسبت اندازه های اضلاعش طوری باشد که به راحتی قابل تبدیل به شش گوشه شود . مثلاً نسبت ۴ و ۴/۳ قابل تقسیم است .

• گوشه سازی چوبی :

اولین گوشه سازی ها توسط چوب انجام شده و حتی خود گنبد هم با چوب اجراگشته است . بهترین موارد مثال را در ابیانه می توان دید. در اراک هم در کاروانسرای حاج علیقلی نمونه دیگریست . کاروانسرای کاشانی هم ( در اراک ) به هـمین طـریقه سـاخته شده است . طـرز اجـرا چنین بوده که چـوبها را در گوشـه های بـشن سوار می کردند و هـمین طور روی هم می چیدند تا مثل سبد جمع می شد و به صورت گنبد چوبی در می آمد .

• گوشه سازی اسکنج :

 نوع دوم گوشه سازی اسکنج است . اسکنج متشکل از دو طاق اریب است که همدیگر را در یک نقطه قطع کرده باشند . شیوه زدن طاق ممکن است بصور مختلف رومی ، ضربی ، چپیله ( لاپوش و تیغه ای ) باشد . در هر حال تقاطع دو طاق این نوع گوشه سازی را به وجود می آورد .

• گوشه سازی ترمبه :

نوع سوم گوشه سازی به صورت ترمبه است . در هیچ یک از لغت نامه های ایرانی به کلمه ترمبه بر نمی خوریم . لغتی به صورت ترکیب طاق و طرمب آمده است که معنای آنرا پشت هم اندازی و طاق روی طاق سوار کردن نوشته اند. حال آنکه خود لغت ترمبه به معنی ، یک چیز جمع شده ، عمده ، پیش آمده ، تریده ( به طرف جلو سریده شده ) است . در واقع ترمبه ، همان معنی اسکنج را دارد که کنج پیش آمده باشد .

• فیلپوش :

برای اجرای فیلپوش مثل صدف حلزون از گوشه ( نقطه صفر ) شروع می کنند و لایه های طاقی را روی همدیگر می پوشانند و سوار می کنند تا به حد مطلوب برسد ( یعنی منتهی به جائی شود که مربع را تبدیل به هشت ضلعی می کند ) . در واقع فیلپوش به پوشش گوشه دیوار که از کنج شروع می شود و بین دو دیوار متقاطع قرار می گیرد اطلاق می شود .

• ترمبه پتگین :

نوعی گوشه سازی است که فرانسویها به آن گویند . به معنی پیش آوردن تدریجی دیوار .  در خوزستان به خصوص دزفول برای این نوع گوشه سازی لغت زیبای تونگان یا تونجه را به کار میبرند. این کلمه معمولاً بجای بالکن می آید اما برای گوشه های دیوار که شکلی پیش آمده دارند نیز مصطلح است.

• ترمبه پتگونه یا پتکانه :

شکل پتکانه به چند ردیف طاقچه می گویند که روی هم سوار شده و جلو آمده باشند تا ترکیب گوشه بندی را کامل کنند . مثلاً در صفه صاحب مسجد جامع اصفهان چند ردیف طاقچه روی هم سوار شده اند که شبیه به مقرنس شده اند ولی در واقع مقرنس نیستند. اغلب ترمبه ها را تا قرن چهارم هجری پتکانه می کردند .

• شکنج = چین و چروک :

شکنج که به چین و چروکهائی که در گوشه گنبد ایجاد می کنند اطلاق می شود . این چین ها جهت تبدیل زمینه مربع ، به دایره یا زمینه مربع نزدیک به مستطیل ، به بیضی است..

• طاق بندی یا طاق بست :

طاق بندی به ساختن طاقچه روی طاقچه اطلاق می شود و طرز اجرا به این ترتیب است که از بشن گنبد به بعد گوشه ها را به تدریج یک کلوک پیش می کنند . به این ترتیب دهانه از هر چهار طرف جلو می آید و نتیجتاً محدودتر و تنگ تر می شود . بعد با اجرای هشت طاق ( چهار طاق در گوشه ها و چهار طاق در چهار طرف وسط دهانه مربع ) زمینه را به هشت ضلعی تبدیل می کنند.

• کاربندی یا کاربست :

نوع دیگر شکنج کاربندی است که از لحاظ اصول اجرا شباهت تام با طاق بندی دارد و بدون اینکه ارتفاع گنبد زیاد شود تبدیل چهارگوش بشن به دایره میسر می گردد . به نظر می رسد اجرای کاربندی زیر گنبد از نواحی یزد و اطراف آن به سایر نقاط برده شده باشد و اطلاق کاربندی یزدی به این نوع اجرا احتمالاً به همین دلیل است. طرز کار کاربندی مثل طاق بندی است به این ترتیب که با اجرای هشت طاق در گوشه ها و وسط دهانه زمینه مربع را به هشت گوش تبدیل می کنند . از این مرحله به بعد با اجرای یک کاربندی روی این طاقها هشت ضلعی یکباره به ۳۲ ضلعی تبدیل می شود و برای زدن گنبد کافیست که روی تیزه های کاربندی گریوار بگذارند تا گنبد روی آن سوار شود.

• گنبد دو پوسته پیوسته :

صورتی از اجزا که دو پوسته کاملاً به هم پیوسته اند . یعنی خود بلافاصله روی آهیانه قرار می گیرد و فقط نوک گنبد در خود تیزه پیدا می کند تا شیب گاهی برای راندن برف و باران و غیره داشته باشد . بهترین نمونه در اوج کمال و زیبائی برای چنین گنبدهائی ، گنبد شیخ لطف اله اصفهان است .این گنبد از لحاظ اجرا نوعی ویژگی دارد و آن اینست که بر خلاف سایر گنبدها آهیانه روی اَربانه سوار است . در گرداگرد اَربانه پنجره های مشبکی دیده می شود که کار نور رسانی را انجام می دهد . به دلیل وسعت دهانه چفد خود و آهیانه چمانه است.

• گنبدهای دو پوسته میان تهی :

 در این وضعیت آهیانه و خود تا ناحیه شکرگاه یعنی زاویه ۵/۲۲ درجه نسبت به سطح افقی کاملاً به هم پیوسته اند و از این قسمت به بعد دو پوسته تدریجاً از هم فاصله می گیرند و جدا از هم کار می کنند . گنبد مسجد جامع اردستان ( ۵۵۵ هجری ) یکی از قدیمی ترین گنبدهای دو پوسته پیوسته میان تهی است .

• گنبدهای دوپوسته کاملا از هم گسسته یا گسیخت :

در چنین ترکیبی خود و آهیانه کاملاً از هم جدا هستند . از نمونه های اجرای خوب ، گنبد حضرت رضا ( ع ) و گنبد مسجد امام اصفهان است . در هر یک از این بناها خود و آهیانه فاصله نسبتاً زیادی از همدیگر دارند .

• گریو و اربانه :

در حد فاصل بین خـود و آهـیانه یک گردن قـرار می گـیرد که در صـورت فـاصله زیاد این گردن گریو نامیده می شود . گریو مخروطی ناقص نزدیک به استوانه است . در حالتی که دو پوشش به هم نزدیک باشند این گردن به صورت یک دیسک در می آید که به آن اربانه گویند .

• آهیانه :

آهیانه در لغت به معنی جمجمه است و در معماری به پوسته داخلی گنبد اطلاق می شود . چفدهائی که برای این پوسته در نظر گرفته می شود معمولاً بیضی هستند . در اصطلاحی عامیانه تر می گویند که آهیانه نباید از نصف تخم مرغ کوتاهتر باشد . معهذا گاهی پوشش زیرین گنبد را با چفدی بسیار کم خیز مشاهده می کنیم  . به این چفدها تشتک یا تاوه گویند و از دوران هر یک حول محور قائمی که از رأس آن می گذرد پوشش مطلوب به دست می آید . اما این پوسته ها را دیگر نباید آهیانه نامید چه معمولاً نهنبن یا عرقچین کاربندی هستند .

• مرغانه پورت :

در شمال ایران پلهای طاقی را مرغانه پورت گویند یعنی پل طاقی یا پل تخم مرغی . چون تخم مرغ بطور معمول از دوتا نیم بیضی تشکیل شده است بسیاری از پوشش های سغ و گنبدی از کلمه خاگ یعنی تخم مرغ گرفته شده است . معمولاً در معماری ایرانی به پوشش هائی خاگی گویند که قوس یا چفد آن شباهت با قسمت پائینی و پهن تر تخم مرغ دارد .

• پاراستی یا پاراسته :

گاهی محققین خارجی در شناخت گنبدهای بیضی ایرانی دچار اشتباه شده و آنرا نیم گرد یا نیم دایره پنداشته اند آنچه مبنای این گمان شده آنست که خارجیان از وجود پاراسته یا پاراستی به عنوان یک اصل در گنبدهای ایرانی غافل بوده اند .در ایران چفد یا طاق یا گنبد را از شروع منحنی ( پا کارقوس ) روی پایه قرار نمی دادند بلکه تا حد معقولی که نوع و اندازه دهانه آنرا تعیین می کرد لبه منحنی را بطور قائم پائین می آوردند ، بعد روی پایه قرار می دادند . این کمکی بود که نیروی رانش طاق بهتر در مرکز ثقل پایه قرار گیرد . این فاصله عمودی از پائین ترین نقطه منحنی تا پایه را پاراستی یا پاراسته گفته اند

• چَفد تیزه دار و مازه دار :

چفد تیزه دار به گونه ای که از نامش پیداست،راس آن تیز است و از تقاطع دو قوس منحنی ایجاد می شود و به آن قوس جناغی هم می گویند. راس چفد مازه دار، هلالی شکل است و بخشی از بیضی است. برای ساختن آهیانه معمولاً از شکلهای مازه دار استفاده می شده است و فقط در دهانه های بزرگ به منظور تحمل بار بیشتر گاه چفدهای تیزه دار به کار می برده اند . اما در پوشش رویی گنبد ( خود ) همیشه چفد ، تیزه دار است.

• پوسته خاگی :

پوسته خاگی از دوران چفد هلوچین کند حول محور قائمی که از راس آن می گذرد بدست می آید . چفد هلوچین کند بیضی ای است که فاصله کانونی آن مساوی نصف دهانه است. این بیضی خیزی نزدیک به دایره دارد لذا در دهانه های کمتر از ۱۶ گز از آن استفاده می شود .

• پوشش چیله ـ چیلو ـ سیلو :

این پوسته از دوران چفد بیز یا هلوچین تند حول محور قائمی که از رأس آن می گذرد بدست می آید و به علت داشتن خیز کافی قابلیت تحمل بار بیشتری نسبت به پوشش خاگی دارد بنابراین در دهانه های بالاتر از ۱۶ گز هم کاربرد دارد.

• پوشش بَستو ( بَستو ـ کوزه) :

این پوشش از دوران چفد بستو حول محور قائمی که از رأس آن می گذرد بدست می آید . این پوشش از سایر پوشش های بیضی که در معماری ایران بکار رفته است خیز بیشتری دارد و معمولاً‌ در آهیانه گنبدهائی دیده می شود که پوشش خارجی آن رُک باشد. پوشش یخچالها در اکثر نقاط ایران بستو است . پوشش بستو به علت داشتن قابلیت تحمل بسیار در مقابل بارهای وارد بر آن در وسیع ترین دهانه های معمول در معماری ایران بکار می رود. از نمونه های موجود این نوع آهیانه مدرسه ملاعبدالله نائین و گنبد قابوس را باید نام برد.

• پوشش سَبوئی :

این پوشش از دوران چفد چَمانه حول محور قائمی که از راس آن می گذرد بدست می آید . چفد چمانه از تقاطع دو بیضی بدست می آید . به این چفد (( سه و چهار)) و (( بَیان )) هم می گویند.این چفد که از ترکیب دو بیضی بدست می آید قابلیت باربری فوق العاده دارد. در ایوان پیشان بسیاری از مساجد جامع از این چفد استفاده شده است که نمونه قابل ذکر آن پیشان مسجد جامع یزد است . آهیانه گنبدهائی که از دوران این چفد بدست می آید برخلاف آهیانه ، اکثرا گنبدها تیزه دار است.

• هورنو :

چون در نزدیکیهای تیزه دیگر امکان اجرای گنبد به صورت بقیه قسمتهای آن میسر نمی گردد ، لذا در نزدیکیهای تیزه سوراخی باقی می ماند که اجرای پوشش آن باید مثل دهانه چاه بصورت طوقه چینی باشد . به این سوراخ (( هورنو )) گویند . گاهی این سوراخ را پر نمی کنند تا در بالای طاق یا گنبد کار نوررسانی را انجام دهد . مثلاً‌ در پوشش بازارها اکثراً سوراخ هورنو باز است تا عمل تهویه و تنظیم روشنائی صورت پذیرد.

• گنبد ترکین :

گنبدی است که حالت کروی و دایره داشته ، از قطعات شعاعی که به هرکدام از آنها ” ترک ” می گویند ، درست شده باشد. در اجرای گنبد ترکین به جای اینکه از پایین شروع کنند و به وسیله شاهنگ و هنجار شروع به چیدن گنبد کنند ، روی زمین تویزه های گچی می ریزند و این ها را دور دایره گنبد می گذارند. زمانی که شروع به چیدن آجر می کنند تویزه عقب می ماند و گنبد چیده شده ، بالا می رود. این تویزه ها از ابتدا و از پایین آمده ، به رأس می رسند و اگر داخل این گنبد کاشی کاری انجام شود ، دیگر تویزه ها را نمی بینیم.

• گنبد رک :

این گنبد دارای پلان دایره و گاهی نیز دارای پلان چند ضلعی است و خط قوسی صاف دارد ؛ گنبد به شکل مخروط و یا قسمتی از مخروط و یا هرم می باشد.

• گنبد اورچین :

در قسمتهای جنوبی ایران به علت گرمای زیاد و بارندگی کم ، گنبد دیگری مرسوم و معمول شده که یک پوسته بوده ، گنبد اورچین ( پله ) فرم کلی این گنبد مخروطی است که روی آن دندانه دندانه می باشد و از گنبد رک کمی کشیده تر است.

• گنبد سروک :

نوع دیگری از گنبد نیز وجود دارد به نام گنبد سروک که تشابهی با گنبد نار دارد. گنبد سروک بیشتر در شیراز وجود داشته ، اما در حال حاضر تقریبا از این نوع گنبد نداریم. اما از گنبدهایی که تا به امروز باقی مانده است و شبیه سروک است ، می توان گنبد مقبره بی بی شهربانو و گنبد بنای قبر آقا در تهران را نام برد. گنبد شاه چراغ در شیراز نیز یکی از بهترین گنبدهای سروک بوده که در مرمت های بعدی خراب شده و به جای آن گنبدی با تیر آهن زده شده که گنبدی زشت است .

لیست کامل مطالب داخل این پاورپوینت :

• تعریف گنبد
• انواع گنبد
• گنبد؛ جلوه‌ای خاص از معماری اسلامی
• گنبد در معماری ایران
• تعریف هندسی گنبد
• ویژگی های گنبد
• فلسفه وجودی گنبد
• سه قسمت گنبد
• بَشن
• کمبیزه ؛ دیاگرام فرم گنبد با زمینه بیضی
• نمونه مسجد حاج رجبعلی تهران
• تاق کمبیزه در مجموعه بندر آباد یزد
• دیاگرام فرم گنبد با زمینه دایره
• نمونه گنبد مسجد شیخ‌لطف‌الله
• چپیره
• الف – گوشه سازی یا گوشه بندی
• گنبد سلطانیه آرامگاه الجایتو است، شهر سلطانیه زنجان
• 1-گوشه سازی با چوب
• بقعه شاه نعمت الله ولی در کرمان
• گنبد هارونیه توس
• مسجد جامع عتیق قزوین
• 2-گوشه سازی سکنج
• روش های مختلف اجرای طاق
• نحوه اجرای تاق رومی
• نحوه اجرای تاق ضربی
• نحوه اجرای تاق چپیله
• گنبد ضیائیه یزد ، بهترین نمونه اسکنج ساده
• گنبد سید رکن الدین یزد ، اسکنج ساده
• 3-گوشه سازی ترمبه
• چهار طریقه اجرای ترمبه
• ترمبه های پیش ازاسلام وترمبه های پس ازاسلام
• فیلپوش
• گنبد بی بی شهربانو شهر ری
• مسجد جامع فهرج
• آتشکده فیروزآباد
• ترمبه پتگین  پتکین = پتکین
• کنج پیش آمده یا پیش آوردن تدریجی دیوار
• امامزاده جعفر دامغان
• گنبد زنگوله دامغان
• گنبد خانقاه شیخ علاء الدوله بیابانکی
• ترمبه پتگونه یا پتکانه
• طاقچه بندی
• پتکانه و مقرنس
• ب- شکنج = چین و چروک
• دو گونه اجرای شکنج
• طاق بندی یا طاق بست
• کاربندی یا کاربست
• گنبد خانقاه بندرآباد یزد
• کاربندی یزدی
• سوسنی
• ساختن کاسه گنبد
• تقسیم بندی گنبدها بر اساس تعداد پوسته
• انواع گنبد های دو پوسته
• 1-دو پوسته کاملا پیوسته
• مسجد شیخ لطف الله ؛ نمونه گنبد دو پوسته کاملا پیوسته
• پوشش بیرونی (( خود ))
• 2-گنبدهای دو پوسته میان تهی
• دو پوسته پیوسته میان تهی نظیرگنبد مسجد جامع اردستان
• کنوبندی
• مسجد جامع یزد
• دنده هائی روی آهیانه در گنبد سلطانیه
• گنبد سلطانیه ؛ نمونه گنبد دو پوسته میان تهی
• نمونه گنبد خاگی (تخم مرغی)گنید فیروزآباد فارس
• 3- گنبدهای دوپوسته کاملا از هم گسسته یا گسیخت
• گنبد گسسته آستانه مطهر حضرت رضا
• گنبد گسسته مسجد امام اصفهان
• گریو و اربانه
• دو طریقه قرار گیری خود بر روی گریو
• گنبد سلطان بخت آغا در اصفهان
• آهیانه
• نهنبن یا عرقچین کاربندی
• کرمان – مسجد ملک آهیانه گنبد همان نهنبن کاربندی است .
• کمرپوش
• پوشش سه پوسته مجزا در زیر گنبد ملاحسن کاشی
• نمونه کاملی از سه پوسته مجزا در زیر گنبد امامزاده اسماعیل قزوین
• چینی خانه اردبیل
• گنبد مقبره قطب الدین حیدر در تربت حیدریه
• مسجد خسرو اردستان
• پوشش هائی خاگی
• مرغانه پورت
• پاراستی یا پاراسته
• گنبد بیضی
• چَفد تیزه دار
• چَفد مازه دار
• علت جایگزینی چفدهای تیزه دار(جناغی) به جای چفدهای مازه دار،پس از ورود اسلام
• تقسیم بندی چفدهای مازه دار
• انواع چفدهای تیزه دار :
• پنج او هفت تند
• پنج او هفت کند
• پنج او هفت کفته
• سروک
• چفد کلیل(پارتی و آذری)
• چفد کلیل کمشی
• چفد شاخ بزی
• چفد شبدری
• چفد پا تو پا
• انواع پوسته های آهیانه
• پوسته خاگی
• پوشش خاگی ……………. دوران چفد هلوچین کند حول محور قائم
• گنبد تاج الملک در مسجد جامع اصفهان
• ۲. پوشش چیله ـ چیلو ـ سیلو
• بقعه سیدرکن الدین
• مدرسه ضیائیه یزد
• پوشش سیلو ……………. دوران چفد هلوچین تند حول محور قائم
• طاق مازه دار به شیوه آهنگ و با چفد هلوچین تُند در طاق کسری
• ۳ . پوشش بَستو ( بَستو ـ کوزه)
• پوشش بستو ……………. دوران چفد بستو حول محور قائم
• پوشش بیرونی گنبد قابوس
• ۴ ـ پوشش سَبوئی
• پوشش سبوئی ……………. دوران چفد چمانه حول محور قائم
• طرز چیدن مصالح گنبد
• ۱ ـ گِرد چین
• ۲ ـ رَگچین
• ۳ . تَرکین
• اجرا با گچ و نی
• طریقه ساخت قالب نی و گچ
• عدم نیاز به قالب در گنبدهای ایرانی
• طرز رایج ساختن گنبد
• کاربرد شاهنگ و هنجار در ساخت گنبد
• پلان معکوس گنبدخانه مسجد جامع اردستان
• طرز ساختن گنبدهای ترکین
• تَبَره
• گنبد سلطانیه
• شِکَرگاه
• هورنو
• پرگر یا پرگره چینی
• گنبد خاگی مسجد جامع اصفهان
• شَنگَرگ و خوج
• تحلیل اثر نیرو بر روی گنبد
• هشت بهشت، اصفهان ؛ رشد گنبد در دوران ساسانی
• گنبد فیروز آباد ؛ کمبود مصالح مناسب
• گنبد سلطانیه ؛ پیچیده ترین سازه گنبدی
• چند نمونه گنبد
• گنبد ترکین
• مسجد جامع برسیان، اصفهان
• گنبد خواجه نظام الملک در مسجد جامع اصفهان
• گنبد مسجد جامع اردستان
• گنبد رک
• نمونه گنبد رک مخروطی ؛ بقعه غازان خان در بسطام
• نمونه گنبد رک هرمی ؛ بقعه میرنشانه در کاشان
• گنبد رک …………. مناسب مناطق بارانی
• تکیه بابارکن الدین اصفهان
• گنبد اورچین
• امام زاده عبدالله، شوشتر
• سید میر محمد در خارک
• امام زاده جعفر در بروجرد
• گنبد کمبیزه
• گنبد سروک
• شاهچراغ، شیراز
• مقبره بی بی شهربانو
• گنبد بنای قبر آقا در تهران
• بررسی گنبد از لحاظ شیوه ساخت و فرم در نمونه هایی از سه عصر ایران(سلجوقی) و بیزانس و رنسانس
• گنبد در دوران ساسانیان
• پوشش تخت
• پوشش سغ یا منحنی
• گوشه سازی در معماری ساسانی
• فیلگوش ایرانی
• مسجد امام اصفهان
• گنبد نظام الملک
• گنبد تاج الملک
• توضیحی پیرامون طاق چهاربخش :
• نمونه چهار بخش مسجد جامع ورامین
• بررسی گنبد در عصر بیزانس
• بررسی گنبد ایاصوفیه در عصر بیزانس:
• کلیسای سان ویتاله:
• بررسی گنبد در عصر رنسانس
• جمع بندی مطالب