خانقاه ، همراه با بررسی نمونه موردی خانقاه شیخ صفی الدین اردبیلی

• خانقاه چیست ؟

خانه ای است که درویشان و صوفیان برای انجام مراسم خاص در ان گرد هم می ایند . خانقاه یک بنای مذهبی است و گفته میشود اولین خانقاه در قرن دوم هجری در زمان سفیان ثری در برمله شام تاسیس شد .

خانقاه نهاد دینی تربیتی و اجتماعی اهل تصوف است که ماهیت وجودی ان بعد از اسلام شکل گرفت.

خانقاه دو معنی دارد :

• خانه گاه : محل اقامت
• خوان گاه : محل سفره و سفره خانه و ...

با توجه به همین اندک اثار باقی مانده میتوان گفت که خانقاه  ، متشکل از فضا هایی مثل صحن روباز يا تالار اجتماعات ،... می باشد . بسیاری از این بنا ها در جوار مقبره یکی از بزرگان طریقت ساخته می شد .

• تاريخچه خانقاه :

بناي خانقاه از ابتكارات و مستحسنات صوفيه است.

گرچه پيدايش و گسترش مفهوم خانقاه در قلمرو كشورهاي اسلامي امري است كه تاريخ معيني بر آن نمي توان يافت؛ زيرا خانقاه به مفهوم محلي براي آسودن و اعتكاف، هميشه وجود داشته است و عمل گوشه گرفتن از خلق و اعتكاف نيز از تاريخ معيني آغاز نمي شود... قدر مسلم اين است كه در قرن چهارم اماكني براي تجمع صوفيان در بسياري از شهرها و روستاها وجود داشته است

نيشابور در قرن پنجم از مراكز مهم علمي و فرهنگي و عرفاني بود و مدارس و خانقاه هاي متعددي در اين شهر فعال بودند. صوفيه در خانقاه هاي خود به تعليم مباني، دين و اصول طريقت و رياضت و مراقبت و تهذيب نفس مي پرداختند .

ابوسعيد ابوالخير سرآمد صوفيان اين عصر بود و با ظهور او تصوف و خانقاه تحولي اساسي يافت . ابوسعيد در زمينه شيوه تربيت مريدان و مخارج و مصارف خانقاه و رسوم آن ... اصولي وضع كرد كه قبل از او سابقه نداشته است. به همين دليل ابوسعيد را مؤسس نظام خانقاه دانسته اند .

• خانقاه شیخ صفی الدین اردبیلی :

این مجموعه مهم‌ترین اثر تاریخی اردبیل و از مجموعه بناهای کم‌نظیر سده‌ی هشتم هجری می‌باشد که در ابتدا مسکن شیخ صفی، خانقاه و محل تجمع مریدان وی بوده است و طی قرن‌های متمادی توسعه و تکامل یافته است.

مجموعه‌ی زیبا و نفیس بقعه از زمان حیات شیخ و پس از وفاتش به سال 735 ه.ق به وسیله‌ی فرزند وی صدرالدین موسی پایه‌گذاری شد و سایر بخش‌ها در طی چندین قرن بنا به ارادت پادشاهان صفوی به جد خویش توسعه یافت و در زمان شاه عباس دوم (1057 ه.ق) با اجرای دروازه‌ی عالی‌قاپو به پایان رسید.

مجموعه‌ی شیخ صفی به عنوان یکی از مراکز مهم عرفانی و تصوف محسوب می‌شود و به نظر می‌رسد مفاهیم عرفانی برخاسته از آن ، بی تاثیر در چگونگی شکل‌گیری هندسه، فرم و کالبد معماری مجموعه نباشد.

آنچه در نگاه اول برای هر بیننده از مجموعه جالب و متمایز کننده است، نظم فضایی ارگانیک قرارگیری گنبدهای بقعه است. به طوری که مخاطب حین مواجهه با اثر، نمایی از گنبدهای سر به فلک کشیده در کنار هم را می‌بیند که بیش از هر عنصر دیگر با فرم خاص و چیدمان فضایی منحصر به فرد، خود را نمایان می‌سازد.