تحلیل مسجد جامع اردستان

مسجد جامع اردستان به همراه بازارچه و مدرسه متصل به آن با مساحتی حدود 340/85 متر مربع شامل فضاهای متعددی است  .

فضاهای خدماتی و ارتباطی مسجد همچون سرویس بهداشتی ، در دور ترین نقطه از محور مرکزی جایگذاری شده اند .

به دلیل تغییرات بسیار فضایی طی دوره های مختلف در این مسجد و تبدیل بخش میانی شبستان ها به ایوان ، فضاهای خرد و به ظاهر بدون کاربری ، در مسجد ایجاد شده اند.

آنچه باعث ارتباط محكم مسجد با بناهاى پيرامونش گشته ، پنج درآیگاه است كه از طريق نماسازى تا حدودى بر آنها تأكيد شده است .

مسجد جامع نخست در همه جهات داراى شبستان ستون دار بوده است ، اصلى ترين شبستان مسجد شبستان جنوبى است كه طبق كتيبه گنبدخانه  ابوطاهر در سال 553 ه .ق آن را بنا كرده است .

به علت شكاف هايي كه در درز ديواره گنبدخانه و بناهاى مجاور آن وجود دارد ، نوشته اند كه اين بنا ها هم زمان ساخته نشده اند و احتمالا ساخت محراب و انجام تزئينات به دست ابوطاهر بوده است .

بنابراين ، بايد توجه داشت وجود اين شكاف ها شايد حكايت از دو دوره در نماسازى داخلى آن بنا داشته باشد نه دیواره های اصلی.

با مطالعات تطبيقى نقشه اوليه بنا با مساجد قرون اوليه ايران ، ميان آنها شباهت هايى را مى توان يافت همچون استفاده از شبستان ستون دار با حياط مركزى و عريض تر بودن دالانى كه به محراب مى رسد .

در امتداد محور شمالى - جنوبى و پشت ايوان اصلى با فضايى چهار گوش به ابعاد ٩,٣٣ با ارتفاع كف تا زير گنبد داخلى در حدود ١٩ متر واقع شده است

در نيم طبقه مسجد جامع اردستان ، كتيبه كوچكى باقى مانده كه آندره گدار از آن به عنوان بقاياى مسجد قبلى ياد كرده است .

در نيم طبقه ی مسجد جامع اردستان ، چند قوس تيزه دار وجود دارد كه متفاوت از ديگر قوس هاى مسجد است و احتمال مى رود كه متعلق به زمان دیگرى باشند. حاشيه ی آن ها با نقوش درشت تقريباً يكسانى آراسته شده كه مشابهى در قسمت هاى ديگر بنا ندارند  .

حاشيه كتيبه ی نيم طبقه مسجد جامع اردستان داراى حاشيه ی تزئينى پيچانى از برگ هاى سوار بر شاخه ی اسليمى است . اين حاشيه در جدول زیر با نقوش حاشيه اى تطبيق داده شده كه نمونه ی مشابه آن در مسجدهاى جامع ورامين و جمعه اصفهان ، به صورت تزئينات بشقابى نقره اى كه تاريخ آن مشخص نيست يافت شده است . بنابراين اين بار هم در نقوش حاشيه ی كتيبه ، تداوم سنت هاى دوره هاى پيش از سلجوقى ديده مى شود.

در ارتباط با روند تغيير و تحول بنا با توجه به شواهدی كه ديده مى شود ، قديمى ترين بخش مسجد ، چند جرز و سر طاق هاى رواق از مسجد قرن چهارم است كه اين مسجد اوليه ، از عهد عباسيان و به سبک عربى بوده است  .

در مرحله بعد براى بنياد گنبدخانه، قسمتى از شبستان خراب شده يا براى اين منظور، آن را خراب كرده اند . در واقع از مسجد اوليه تنها مصالحى باقى مانده كه چون دسترس بوده در ساخت بناى كنونى و گنبدخانه از آنها استفاده شده است.

هسته اوليه مسجد ، گنبددار و مجزا از ساير بناها بوده كه متعلق به قبل از متداول شدن مساجد چهار ايوانه است ، در مقايسه گنبد مسجد جامع اردستان با دو گنبد مسجد جامع اصفهان، به نظر مى رسد كمى بعد از سلطنت ملكشاه اجرا شده است . اين بخش از مسجد ، بر محل بنايى قديمى تر كه ويران شده بوده يا براى ساخت گنبدخانه ويران كرده بودند ، بنا گرديده است . زمانى كه مسجد را گسترش دادند تا به صورت چهار ايوانه درآيد ، آنچه از بناى قديمى باقى مانده بود، به بناى جديد الحاق شد.

مرحوم دكتر شيرازى طى حفارى ها و كاوش هايى كه از سال١٣٥٣ تا ١٣٥٧ در مسجد جامع اردستان داشته و بررسى هاى به نسبت جامع ، دوره هاى مختلفى را براى اين بنا مطرح نموده كه از دوره پيش از اسلام تا زمان صفويه را دربر مى گيرد . پیگیری هاى انجام شده در بسيارى از نقاط، آثارى از يك ساختمان خشتى را زير كف مسجد اوليه نمودار كرده است .

• مسجد اولیه :

مسجدى است كه به احتمال قوى مربوط به قرن هاى دوم تا چهارم است .

 مسجد اوليه با طرح مساجد شبستانى جرزدار (سبك عربى) ساخته شده و داراى حياطى مركزى تقريبا برابر حياط فعلى مسجد بوده كه شبستان هاى ستون دار از چهار طرف آن را احاطه مى كردند است .

شبستان هاى جنوبى و شمالى داراى پنج دهانه به سمت حياط و سه فرش انداز بوده و شبستان هاى شرقى و غربى شش دهانه به سمت حياط و دو فرش انداز داشته اند .

 با توجه به آثار باقى مانده مى توان نتيجه گرفت ، پوشش شبستان ها از نوع طاق گهواره اى بوده است .  به ظن قوى مى توان بيان كرد ساختمان شبستان جنوبى از لحاظ زمانى مقدم تر و شبستان شرقى متأخرترين آنها است

اولين مرحله گسترش بعد از دوره اوليه مسجد ، بدين ترتيب است كه در دوره سلجوقى با خراب كردن مقصوره مسجد و افزودن فضايى به جنوب ، گنبد ساخته مى شود و براى اولين بار مسجد داراى گنبدخانه مى گردد .

با توجه به پیگیریهای مرحوم شیرازی و کشفیات ایشان درباره سه ایوان شمالی شرقی و غربی میتوان نتیجه گرفت؛ اگرچه این سه ایوان در یک زمان بنا نشده اند هر سه مربوط به دوره صفوی هستند و ساختار اصلی بنای آنها در ابتدا کوشکی بوده است.  بنابراین ادعای گدار مبنی بر چهار ایوانی شدن مسجد در عصر سلجوقی را میتوان نقد کرد .

• هدف این پژوهش :

مسجد جامع اردستان یکی از شاهکارهای معماری اسلامی ایران بوده که در طول حیات خود تغییرات گسترده ای را تجربه کرده است.  با وجود اهمیت این مسجد و تعدد پژوهشهای صورت گرفته همچنان تحولات فضایی کالبدی آن به وضوح مشخص نیست ، بنابراین سیر تحول مسجد جامع اردستان و تفکیک لایه های تاریخی آن هدف پژوهش حاضر است.

بررسی های انجام شده بیانگر آن است که کهن ترین عنصر معماری در بقایای مسجد قسمت هایی از دیوار خشتی بوده که متعلق به بنایی پیش از مسجد اولیه است . مسجد از دوره آل بویه وجود داشته و عمده تحولات آن در دوران سلجوقیه و صفویه صورت گرفته و پس از آن تغییرات در پوسته ظاهری بنا انجام شده است.

• منبع :

 فایل پی دی اف مقاله ای با عنوان " تحلیل ساختار فضایی – کالبدی مسجد جامع اردستان با تفکیک لایه های تاریخی " نوشته شده توسط مهندسین احمد صالحی ، شادابه عزیز پور ، افروز رحیمی ، فاطمه بانک – انتشار یافته در فصلنامه مرمت و معماری ایران-

توجه : فایل پی دی اف مقاله منبع نیز همراه با پاورپوینت برای دانلود قرار داده شده است .