بررسی جامع معماری صخره ای در ایران ( 307 اسلاید !!! ) همراه با 9 فایل کمکی

در این پاورپوینت بسیار بسیار کامل ، در هفت بخش و 307 اسلاید ، اطلاعات جامعی در مورد معماری صخره ای در ایران ارائه شده است .

توضیحات کلی از مطالب هر بخش از پاورپوینت :

بخش اول : آشنایی با معماری صخره ای

در این بخش در ابتدا تعاریفی از معماری صخره ای ارائه شده است .

معمــاري صخره اي، حاكي از صحنه هاي مبارزه و جـدال انـسان با طبيعت و در خـدمت گـرفتن صـخره هـاي طبيعـي است.

 اين نوع معماري از نظر بازسازي تاريخ، بـسيار پر اهميت تر از معماري معمـولي اسـت .

در معمـاري معمولي، به وسيله مصالح ساختماني چون آهك، گچ، آجر و خـشت، هيئـت اصـلي معمـاري را بـه وجـود مي آورند و فضا نتيجه هيئت اصلي و حجم سـاختمان است. در صورتي كه در معماري صخره اي عكس آن جريان دارد، يعني معماري از فضا شروع ميشود .

در معماری صخره‌ای از مصالح آزاد و معمولی، ساختمان به وجود نمی‌آید بلکه ساختمان از صخره طبیعی است.

معماری صخره‌ای در درون صخره به وجود می‌آید و سنگ صخره‌ای کالبد آن است؛ زیرا مانند پوسته‌ای مستحکم، اطراف این فضای درونی را گرفته است.

به‌ طور كلي‌ معماري‌ صخره‌اي‌‌ (Architecture of Rocky) عبارتست ‌از «بهره‌گيري ‌از صخره‌هاي‌ طبيعي‌ در جهت‌ ايجاد فضاهاي‌ متناسب‌ با نيازهاي‌ انسان‌». اين‌ نوع‌ معماري‌ را جدال‌ و مبارزه‌ سخت‌ انسان‌ با طبيعت‌ خشن‌ و سرسخت‌ به‌ منظور ايجاد سرپناه‌ و مسكن‌ به‌ ارمغان‌ آورده‌ است‌ .

پس توضیحاتی پیرامون جاودانگی معماری صخره ای ، فلسفه آن و تاریخ پیدایش آن ارائه می گردد .

بعضی از ادیان ایرانی چون مهرپرستی و زرتشتی ارتباط مستقیم را با تقدیس کوه آشکار می‌دارند.  آیین مهرپرستی سال‌ها پیش از آیین زرتشتی پدید آمده و از یکی از ارکان آیین مهرپرستی بر شکست ناپذیر بودن و جاودانگی پدیده‌ها استوار بوده است. مهرپرستان عقیده داشته‌اند که مهر از سنگ متولد شده؛ زیرا شکست ناپذیر و جاودانه است و در هر حال مسئله جاودانگی در تمام فرهنگ میترا به چشم می‌خورد. از این جهت است که معماری صخره‌ای را می‌توان به مهرپرستان ایران نسبت داد ، زیرا معماری صخره‌ای نیز جاودان باقی می‌ماند.

در ادامه در مورد معماری صخره ای مادها و گورْدَخمه  ها که نوعی معماری صخره‌ای بوده و فضایی است که در صخره‌ها، کوه‌ها یا تپه‌ها برای خاکسپاری درگذشتگان ساخته می‌شده‌ است ، توضیحاتی ارائه شده و انواع گوردخمه ها از لحاظ قدمت دسته بندی می شود :

1. گوردخمه‌های دوره مادها
2. گوردخمه‌های دوره هخامنشیان
3. گوردخمه‌های دوره پس از هخامنشیان

معماري‌ هاي‌ صخره‌ اي‌ پراكنده‌ شده‌ در اقصي‌ نقاط‌ جهان‌ داراي‌ سابقه‌اي‌ بيش‌ از صدها و برخي‌شان‌ بيش‌ از هزاران‌ سال‌ است‌ . در قاره اروپا هنوز آثاری که از معماری صخره‌ای، اشکال مقدس و مذهبی وجود دارد از سایر انواع متمایزتر و برجسته‌تر است که آثار معماری باستانی از این گونه هستند.

در مناطق مختلف جهان نمونه‌های متعددی از معماری صخره‌ای وجود دارد که در عین شباهت‌های کلی میان آن‌ها در نحوه استفاده از فضا، تعداد طبقات، نحوه دسترسی، وجود تنوع کاری‌های مختلف و میزان و شدت دخالت بشر در طبیعت، تفاوت‌های جدی میان آن‌ها وجود دارد.

در ادامه این بخش ، توضیحاتی همراه با تصاویر از معماری صخره ای در جهان ارائه شده و سپس مهم ترین ویژگی های معماری صخره ای بیان می گردد :

1 . در معماري‌ صخره‌اي‌ سنگ‌ طبيعي‌ كالبد اصلي‌ فضاهاي‌ ايجاد شده‌ است‌ و ساير مواد و مصالح‌ نقش‌ كمتري‌ در آن‌ دارند.

2 . در معماري‌ صخره‌اي‌ شكل‌ فضاها عكس‌العمل‌ طبيعي‌ عملكرد آنهاست‌ و تغييرات‌ ايجاد شده‌ توسط‌ انسان‌ها در جهت‌ برآورد نيازهاي‌ انسان‌ محدود است‌.

3 . معماري‌ صخره‌اي‌ از ريز فضا آغاز و به‌ كلان‌ فضا مي‌رسد. به‌ عبارت‌ ديگر در معماري‌ صخره‌اي‌ ايجاد فضا به‌ صورت‌ تدريجي‌ از فضاي‌ كوچك‌ آغاز و به‌ فضاي‌ بزرگ‌ پرداخته‌ مي‌شود و فضاي‌ مورد نظر در درون‌ توده‌ صخره‌ها كنده‌ مي‌شود.

4 . در معماري‌ صخره‌اي‌ جنبه‌هاي‌ دفاعي‌ مساكن‌ در مقابل‌ هجوم‌ انسان‌ها، حيوانات‌ و حوادث‌ طبيعي‌ بيش‌ از ساير عوامل‌ مد نظر است‌.

5 . معماري‌ صخره‌اي‌ برخلاف‌ معماري‌ معمولي‌ كه‌ براثر عوامل‌ طبيعي‌، گذشت‌ زمان‌ و يا توسط‌ خود انسان‌ ويران‌ و تخريب‌ مي‌شود، پايداري‌ بيشتري‌ داشته‌، از اين‌ رو در بازسازي‌ تاريخ‌ و فرهنگ‌ اقوام‌ و ملل‌ مختلف‌ حائز اهميت‌ فراوان‌ مي‌باشد .

سپس انواع کاربری های مختلف معماری صخره ای ، همراه با نمونه تصاویر مرتبط توضیح داده می شود .

• حسن ختام این بخش تقسیم بندی معماری صخره ای از نظر فضا و کالبد می باشد :

نوع اول: درون صخره هاي بزرگ ، آزاد و مجـزا از يكديگر ، فضاهاي متعدد ايجاد گرديده كه به يـك واحـد مسكوني و يا واحدهاي عمومي اختصاص دارد، و حتي نماي خارجي اين گونه صخره ها را ميتـوان حجـاري و يا تزئين كرد و پنجره و نورگير در آنها تعبيه شود . ماننـد معماري منطقه گورمه كاپادوكيـاي تركيـه و معماري صخره اي كندوان .

نوع دوم : فضاهاي متعددي كه در داخل صخره كوه ها و تپه هـا ايجـاد گرديـده، فاقـد نمـاي خـارجي مي باشد و پنجره و نورگير نمي توان در آنها ايجاد كرد و نمونه مهم آن در ايران معماري صـخره اي روسـتاي ميمند كرمان مي باشد  .

بخش دوم : معماری صخره ای در روستای کندوان

معماري صخره اي روستاي كندوان در رابطـه بـا كران هاي طبيعي و مناظر اطرافش، دنيايي از زيبايي را آفريده است.

کندوان مثال زنده اي است از يك نوع تلفيـق و تركيب فرمها و تناسبات بديع كه از قـرنهـا پـيش، انسان زندگي خود را به بهترين وجهـي بـا آن منطبـق كرده است. در اين محيط عوامل كالبدي محيط زيست انسان ، از بين عوامل كاملاً طبيعي انتخاب شده است و تلفيق عجيبي بين كالبد مسكوني و رفتار انسان ، بعمل آمده و در واقع اين هر دو در هم تأثير گذاشـته انـد.  بـه ايـن معني كه انسان ، طبيعت را مهار و در آن رسوخ كرده و از سوي ديگر، طبيعت رفتار او را تحت تأثير خود قرارداده است و تكامل اين تركيب در دگرگوني هر دو موثر بوده است .

ارتفاعـات سـهند يكـي از مهمتـرين كـوه هـاي آتشفشاني خاموش ايران است . فعاليت آتشفشاني ايـن كوه در صد و چهل هزار سال قبل بـه پايـان رسـيده است .  پس از عقب نشيني حوضه درياچه كندوان ، صخره هاي سنگي كندوان ظاهر گشته است و به سـبب فرسـايش خاص خود به صورت برجستگي هاي افقـي، سـتوني، مخروطي و هرمي شكل در آمده اند .

در سير تكوين، ديواره هاي سست كـران هـا در اثر بارش فراوان و بادهاي تند منطقه اي فرسايش يافته و از بين رفته اند و تنها قسمت هاي سـخت سـنگين تـوف آنها باقيمانده است . جدار اين كران ها ( توف هـا)، سـخت بوده و به عنوان عايق عمل مي نمايند به همـين دليـل در تابستان خنك و در زمستان گرم مي باشند.

با توجه به اقليم منطقه ، اين سنگ ها از مقاومـت بــالايي برخــوردار بــوده از هــر نــوع گزنــدي مــصون مي باشند .

ديواره كران ها به دليـل حفـره هـاي طبيعـي موجود در اين مخروط ها ، گوياي اين نكته اسـت كـه ضمن بوجود آمدن ايـن مجموعـه، هـوا يـا گازهـاي موجـود در داخـل خميـره مخـروط هـا، آزاد شـده و حفره هايي بصورت سوراخ هاي بزرگي بوجود آمده اند يا اينكه احتمال دارد كه مواد سبك تري در داخل آنان وجود داشـته كـه بتـدريج در اثـر عـوارض و عوامـل طبيعي از بين رفته اند و جاي آنان بصورت حفره هـاي بزرگي خالي باقي مانده است كه در ايجـاد روشـنايي طبيعي و تهويه كران مؤثر مي باشند .

جهت قرارگيـري كـران هـا كـه اكثـراً رو بـه جنوب مي باشد و نحوه قرارگيـري كـران هـا در كنـار يكديگر موجب شكسته شدن باد مي گردد و قرارگيري در و پنجره ها در داخـل فـضاي ديـوار مـانع از ورود برف و باران به داخل كران ها مي شود . و ...

بخش سوم : معماری صخره ای در روستای میمند

روستاي صخر‌ه‌اي ميمند از كهن‌ترين سكونت‌هاي بشري در ايران و جهان است كه قدمت آن را تا 12 هزار سال تخمين زده‌اند.

چند هزار سال پیش، انسان‌هایی دل سنگ‌ها را شکافتند و یادگاری را به جا گذاشتند که امروزه پس از گذشت سالیان همچنان نماد عزم و اراده و اقتدار اجداد ایرانی به ‌شمار می‌رود. هنوز کسی به ‌درستی آگاه نیست که این مجموعه به‌ دست چه کسانی به وجود آمده و انگیزه این مردم از ساخت چنین بناهایی چه بوده است.

منازل مسكوني اين روستاي صخره‌اي، منازلي غار مانند هستند كه در انتهاي كيچه‌ها (كوچه‌ها) كه در دل شيب‌دار تپه‌ها به عمق فرو رفته‌اند، ايجاد شده است. مدرسه قديمي، حمام، حسينه، مسجد، آتشكده و معبد اوستا، همگي با تيشه عزم و همت اراده نيكانمان در دل اين صخره‌ها تراشيده شده‌اند.

خانه‌ها، از روی‌هم قرار دادن مصالح ساختمانی شکل نگرفته‌اند. بلکه برعکس، برای درست کردن خانه، دل کوه را کنده‌اند و به آن شکل داده‌اند تا به‌ صورت اتاق دربیاید.

عناصر تشکیل دهنده بافت روستای میمند با توجه به شکل توپوگرافی، جنس زمین و امکانات دسترسی در کنار یکدیگر آرایش یافته اند. راسته اصلی درون روستا به تبعیت از درّه موجود از ورودی تا بن میمند امتداد یافته است.

اين روستاي باستاني از معدود موارد معماري صخره‌اي است كه به شكلي گسترده در تمامي ساختار روستا استفاده شده است.

کل یک خانه که ممکن است شامل یک یا چند اتاق و اصطبل باشد یک «کیچه» است.  هر کیچه یک ورودی مشترک دارد و در پاگرد ممکن است طویله در یک سو و اتاق نشیمن در طرف دیگر باشد.  همه کیچه‌ها یک ساختار ندارند. هم اندازه و هم تعداد اتاق‌ها متفاوت است.

دمای این اتاق‌ها حدود ۵ درجه متفاوت با بیرون است. بدین معنی که در تابستان خنک و در زمستان گرم‌تر هستند. این سازگاری محیطی، یکی از دلایل اصلی بقای روستای تاریخی میمند در طول قرون متمادی است.

اين ساختمانها از نظر آسايش حرارتي بسيار پايدار مي‌باشند، به خاطر اينكه بدنه آنها سنگ يك پارچه است و در داخل زمين قرار دارند و به همين دليل براي سده‌هاي طولاني، مسكن اهالي اين منطقه بوده‌اند .

بخش چهارم : معماری صخره ای در غار کرفتو

غار کرفتو در استان کردستان، در یک رشته کوه آهکی در شمال دره‌ای عمیق و زیبا جای گرفته است و در اطراف آن پناهگاه‌ها، دخمه‌ها و حفره‌های متعددی دیده می‌شود.

غار کرفتو یکی از غارهای اسرارآمیز و شگفت‌انگیز ایران است و از بزرگ‌ترین غارهای باستانی کشور محسوب می‌شود.

غار کرفتو دارای ۴ دوره سکونتی است که عبارتند از : پیش از تاریخ، اشکانی، ساسانی، اسلامی.  البته در دوره ‌های پیش از اسلام به عنوان مركزی برای نیایش استفاده می شده است ولی در دوره های اسلامی به عنوان سكونتگاه یا محلی برای دفاع مورد استفاده قرار گرفته است.

بخش دست کند غار کرفتو مربوط به حضور انسان ها در دوره های مختلف تاریخ است و به عنوان یکی از بی نظیرترین مدل های معماری محسوب می شود. در این قسمت کتیبه‌هایی از دوران پیش از تاریخ وجود دارد .

بخش دست کند غار کرفتو به خاطر معماری منحصر به فرد خود شهرت جهانی دارد و به عنوان یکی از بهترین مدل های معماری صخره ای در ایران شناخته می شود.

زیباترین معماری غار، در طبقه سوم آن است. در این طبقه در تراشیدن و کندن اتاق‌ها دقت کافی به کار رفته است و سقف‌ها نیز به شیوه کمانی ایجاد شده‌اند. علاوه بر این، درگاه‌ها و پله‌های آستانه آن، پنجره‌ها و نورگیرهای اتاق‌ها از نظر تزیینات به کار رفته از اهمیت خاصی برخوردار هستند.

از جمله ویژگی‌های خارق‌العاده معماری غار کرفتو ، ظرافت و دقت به کار رفته در تراشیدن و کندن اتاق ها از دل غار است با شکل سقف ها که به صورت کمانی حجاری شده اند، ایجاد پنجره ها و نورگیر برای اتاق ها همگی نشان نشان دهنده دقت و حوصله به کار رفته در ساخت این مجموعه است.

بخش پنجم : معماری صخره ای در نقش رستم

نقش رستم مجموعه‌ای باستانی در زنگی‌آباد واقع در شمال شهرستان مرودشت استان فارس ایران است که در فاصله ۶ کیلومتری شمال تخت جمشید قرار دارد.

شاهان هخامنشی پس از داریوش بزرگ، آرامگاه‌هایشان را بر دیواره‌های کوه مهر ساخته‌اند که به ترتیب زمانی، متعلق به داریوش بزرگ، خشایارشا، اردشیر یکم و داریوش دوم هستند.

با آنکه روش سنگ‌تراشی سازندگان بنا برگرفته از تمدن اورارتویی است، پیکره و گستره نمای بیرونی آرامگاه‌های هخامنشی و ویژگی‌های درونی آن‌ها، حاصل نوآوری و خلاقیت داریوش بزرگ بوده و هیچ نمونه همانندی برای آن در خاور نزدیک، مصر، یا یونان پیدا نشده است.  تنها چند گور صخره‌ای در شمال غربی ایران و کردستان عراق یافت شده که مدت‌ها به عنوان گور مادی و الگوی کار داریوش پنداشته می‌شد اما اینک روشن شده است که این آرامگاه‌ها، برگرفته از آرامگاه داریوش بوده‌اند . و ...

بخش ششم : معماری صخره ای روستای حیله ور

روستای تاریخی و تماشایی حیله‌ور از جاهای دیدنی اسکو در ۴۴ کیلومتری جنوب غربی تبریز در استان آذربایجان شرقی است.

حیله‌ور روستایی است که در در دل زمین کنده شده و به‌صورت زاغه‌هایی دست‌کند و زیبا هستند. این خانه‌ها در نگاه اول قابل دیدن نیست و برای همین استتار و مخفی بودن که شاید به خاطر پنهان بودن از دید دشمنان و بیگانگان این‌گونه ساخته شده‌اند، به حیله‌ور معروف شده است.

معماری این روستا به‌گونه‌ای است که در فصل زمستان، داخل خانه‌ها گرم و در تابستان نیز هوای داغ تابستانی از بیرون به داخل نفوذ نمی‌کند و ازاین‌رو هوای درون خانه‌ها خنک است.

خانه‌ها دارای فضاهای مختلف همچون اتاق، آشپزخانه و انباری هستند و در برخی از آن‌ها تنورهایی کشف‌شده که برای پخت‌وپز یا به‌عنوان سیستم گرمایشی استفاده می‌شده‌اند.

اهالی این روستا کشاورز و دامدار بوده‌اند. در کنار خانه‌ها نیز آخورها یا آغل‌های حیوانات دیده می‌شود. فرش‌بافی، گلیم‌بافی، ورنی‌بافی نیز دیگر از هنرها و فعالیت مردمان این دیار بوده است.

تشابه در فرم هندسی پلان هاي سکونتگاه حیله ور از دیگر ویژگیهاي معماري دستکند آن می باشد به طوري که فضاهاي مسکونی عمدتاً به شکل مربع و مستطیل و نزدیک به دایره و بیضی هستند و فضاهاي مربوط به نگهداري دام در طرفین فضاي سکونتی انسان طراحی و حفر گردیده است.  همچنین حجم فضاهاي حفر شده و نیز ارتفاع آنها مطابق با شرایط انسانی است و از حفر فضاهاي مرتفع و فاقد تناسبات انسانی پرهیز شده است.

معماري قسمتی از فضاهاي دستکند که به انسان اختصاص یافته به گونه اي طراحی و حفر شده است که ملزومات زندگی یک انسان در یک فضاي دستکند را فراهم می کرده است. بنابراین فضاهاي مختص انسان و دام داراي عناصر و جزئیات معماري خاص خود می باشند .

مجموعه سکونتگاهی حیله ور به دلیل واقع شدن در یک موقعیت خاص جغرافیایی و وضعیت توپوگرافی و وجود سامانه هاي جوي موثر بر منطقه، وضعیت زیست اقلیمی ویژه اي را به خود اختصاص داده است که در فصول سرد سال خارج از محدوده آسایش انسان است. اما با توجه به عملکرد حرارتی خانه هاي صخره ای و دستکند این مجموعه، بخش وسیعی از نیازهاي حرارتی خانه هاي آن از طریق کالبد معماري شکل گرفته، تامین می گردد و آسایش حرارتی را براي ساکنان به وجود می آورد .

• بخش هفتم : سایر نمونه های معماری صخره ای در ایران

در این بخش ده نمونه دیگر از معماری صخره ای در ایران معرفی می گردد :

1- معماری صخره ای روستای تمین

2- معماری صخره ای سماقان

3- معماری صخره ای روستای صور

4- گوردخمه دیره

5- گور دخمه سنگی فخریگاه

6- معماری صخره ای غار خربس

7- مسجد سنگی چراغیل

8 -معماری صخره ای دستکند شهرستان اشتهارد

9- معماری صخره ای روستای ویند

10- مسجد صخره ای عنصرود اسکو

این پاورپوینت بسیار کامل ، به جرات کامل ترین منبع موجود در زمینه مطالعه " معماری صخره ای در ایران " می باشد که برای تهیه آن ساعت ها وقت صرف تحقیق و جستجو شده و از منابع و فایل های مختلف برای جمع اوری و دسته بندی مطالب استفاده شده و نتیجه کار پاورپوینتی  شده است با 307 اسلاید ، که مطمئنا مشابه آن را در هیچ سایت دیگری نخواهید یافت .

• فایل های کمکی و برخی از منابع مورد استفاده که همراه با پاورپوینت برای دانلود قرار داده شده است :

1-فایل پی دی اف مقاله ای با عنوان " طبقه بندی و تحلیل معماری صخره ای در شمال غرب ایران " نوشته رضا فرشید فر و حسین علیزاده – انتشار در فصل نامه علمی اثر – 16 صفحه

2-فایل پی دی اف مقاله ای با عنوان " بررسی عوامل مداخله گر در شکل گیری معماری صخره ای در نواحی روستایی نمونه موردی روستای کندوان آذربایجان شرقی " نوشته محمد رضا پورمحمدی و ذکیه نصرالله زاده – انتشار در نشریه علمی پژوهشی جغرافیا و برنامه ریزی – 20 صفحه

3-فایل پی دی اف مقاله ای با عنوان " مطالعه و طبقه بندی معماری صخره ای آئینی مذهبی شهرستان مراغه " نوشته سعید ستارنژاد و بهروز عمرانی – انتشار در نشریه مطالعات باستانی ایران پارسه – 15 صفحه

4-فایل پی دی اف مقاله ای با عنوان "بررسی و تحلیل ماهیت کاربری معماری دستکند امامزاده معصوم شهرستان مراغه " نوشته سعید ستارنزاد و حسین ناصری – انتشار در فصلنامه علمی پژوهش های باستان شناسی ایران – 22 صفحه

5-فایل پی دی اف مقاله ای با عنوان " بررسی اثار سنگی صخره ای گوردخمه های ماد " نوشته مهندس زینب لطفی – انتشار در فصلنامه مطالعات ایلام شناسی – 22 صفحه

6-فایل پی دی اف مقاله ای با عنوان " طبقه بندی و تحلیل کاربردی معماری صخره ای در دامنة کوه آتشفشانی سهند در شمال غرب ایران " نوشته مهدی رازانی و سید محمد امین امامی – انتشار در نشریه پژوهش های ایرانشناسی – 20 صفحه

7-فایل پی دی اف مقاله ای با عنوان " یایشگاه صخره ای روستای قشلاق مراغه ؛ معبدی بودایی مسیحی یا مسجدی اسلامی ؟ " نوشته سعید ستارنژاد  و اسماعیل معروفی – 15 صفحه

8-فایل پی دی اف مقاله ای با عنوان " مطالعه ساختار معماری و سیستم آبرسانی حمام دستکند روستای تاریخی کهنمو شهرستان اسکو " نوشته سعید مهریار و مهدی رازانی – انتشار در نشریه مسکن و محیط روستا – 16 صفحه

9--فایل پی دی اف مقاله ای با عنوان " مقایسه تطبیقی میزان تاثیر فرهنگ و اقلیم بر روی معماری آرامگاههای مادها و هخامنشیان " نوشته معصومه یاوری و پگاه سادات عقیلی – انتشار در کنفرانس پژوهش نوین در معماری و عمران و شهرسازی – 16 صفحه