الگوهای کالبدی خانه های تاریخی ارومیه ، همراه با معرفی نمونه های موردی (119 اسلاید)

اروميه مهم‎ترين شهر حاشيه‎ي غربي درياچه‎ي اروميه ، مركز منطقه‎اي است كه محل استقرار تمدن اورارتويي يكي از قديمي‎ترين تمدنهاي فلات ايران مي‎باشد.

گذشته‎ي تمدني طولاني و موقعيت اقليمي خاص از يك سو و نزديكي اين شهر به مرزهاي غربي كه اروميه را به عنوان دروازه‎اي براي ورود فرهنگ و تمدن‎هاي غربي ايران تبديل مي كند ، موجب شده است تا معماري اين شهر در حالي كه زير مجموعه‎ي معماري حوزه‎ي فرهنگي ايران به حساب مي‎آيد از شخصيت ويژه‎اي نيز برخوردار باشد ، چنانكه خانه‎هاي مسكوني شهر اروميه با وجود رعايت الگوهاي معماري ايراني داراي بيان و لحن ويژه‎اي هستند .

گشت و گذار در ادوار مختلف تاريخي و بررسي جلوه‌هاي مختلف خانه‌سازي و جنبه‌هاي معماري و اجتماعي آن در اروميه، ما را بيشتر با ريشه هاي زندگي اجتماعي شهر و منطقه خود آشنا مي کند.

در شهر اروميه آثار متعدد و مختلف تاريخي موجود است که از ادوار و ازمنه تاريخي مختلف به يادگار باقي مانده اند. اغلب اين آثار به تاريخ نزديک اروميه حد فاصل دوران زنديه تا عصر حاضر را شامل مي شود.

 اين بنا هاي مختلف شامل حمام ها، مساجد(بازار) ، خانه ها و عمارت ها و ديگر ابينه هاي تاريخي هستند.

با وجود غنای تاریخ معماری شهر ارومیه، طی سالهای متمادی، عوامل مختلفی از قبیل جنگ های طولانی و حملات متعدد، تحولات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی از قبیل مهاجرت و رشد جمعیت و نیز طرحهای فرادست شهری به ویژه در دوره تاریخی بعد از قاجار، تغییرات کالبدی اساسی در بافت اصلی شهر را سبب گردیده است.

ازین رو لزوم تحقیق در حوزه خانه های تاریخی این شهر که از سرمایه های تاریخی و معماری ارزشمند آن می باشند ، ضرورت می یابد.

• دسته بندی خانه های تاریخی ارومیه :

عوامل طبیعی از جمله عوامل ویژه و بسیار تاثیرگذار بر الگوی پلانی و شکل دهی کالبدی در خانه های سنتی و جهت گیری بنا می باشد.

تاثیرگذاری عوامل طبیعی بر بافت شهری ارومیه موجب گردیده که بافت ها و محلات تاریخی این شهر دارای تراکم زیاد بوده و خانه ها به هم فشرده و غالبا درونگرا باشند. لیکن علاوه بر عوامل طبیعی خصوصیات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی ساکنان نیز تاثیر بسزایی در شکل گیری کالبدی خانه ها در هر دوره داشته است.

با کنار هم قرار دادن الگوی پلان و تصاویر خانه های این دوره مشخص میشود که خانه ها در دو دسته بندی کلی قرار می گیرند:

• یک : خانه های مربوط به طبقه اشراف جامعه
• دو : خانه های مربوط به طبقه عادی جامعه

1- ویژگی های کالبدی مشترک خانه های طبقه اشراف  ارومیه :

از بین خانه های بجا مانده می توان به خانه انصاری، فتحی افشار و اعزازالدوله اشاره کرد. معماری خانه های مذبور شامل دو قسمت اندرونی و بیرونی بوده که از ویژگیهای ممتاز معماری خانه های این دوره می باشد.

خانه ها دارای الگوی درونگرا بوده و فضاهای خانه پیرامون حیاط مرکزی قرار گرفته اند که این الگو با تعریف غیر مستقیم ورودی خانه از معبر که عمدتا با دالانی از یکدیگر جدا میشدند، باعث تقویت اصل محرمیت در خانه ها شده است .

 به لحاظ اقلیمی نیز به طور غالب شاهنشین و اتاق های طبقه بالای آن به سمت آفتاب جهتگیری داشته اند.

از ویژگیهای مشترک و کلی این خانه ها میتوان به داشتن پلان و نمای متقارن، حیاط مستطیلی با آبنمای کوچک در وسط آن، قرارگیری راه پله و دسترسی به طبقات بالاتر از کنج حیاط و نیز سقف چوبی خانه غالبا با تیرهای چوبی تخت و یا شیبدار با شیب کم اشاره نمود.

در این بناها از بازشوهای منفرد و دو لته که سطح نورگذر آن در طبقه فوقانی بیشتر از طبقه همکف بوده، استفاده شده است. مصالح عمده خانه ها به ویژه نماها از آجر بوده که در قسمت داخلی دیوارها و جرزها از خشت نیز استفاده شده است .

طبقه همکف تا ارتفاع  2متر از سنگ تراش به منظور مقابله با عوامل اقلیمی ساخته شده و در تزئینات نماها، آجر قرمز رسی، آجر لعابدار فیروزه ای و کتیبه های کاشیکاری شده با کاشی هفت رنگ به کار رفته است.

چارچوب بازشوها از چوب فیروزه ای رنگ بوده و از گچبری در فضاهای داخلی استفاده شده است.

در نمای جداره های رو به حیاط قوس های نیم دایره و جهت تأکید بر ورودی اصلی خانه از قوس و تزئینات آجری و یا کشیدگی و ارتفاع دادن به سردر استفاده شده است.

2- ویژگی های کالبدی مشترک خانه های طبقه عادی ارومیه :

از بین خانه های طبقه عادی دوره قاجار میتوان به خانه مویدزاده، خانه حدیدی و خانه اتحادیه اشاره کرد. معماری خانه های مذبور دارای الگوی درونگرا بوده و فضاهای خانه در یک یا دو وجه حیاط مرکزی قرار گرفته اند که این الگو با تعریف غیر مستقیم ورودی خانه از معبر که عمدتا با دالانی از یکدیگر جدا میشدند، باعث تقویت اصل محرمیت در خانه ها شده است.

 به لحاظ اقلیمی نیز به طور غالب شاهنشین و اتاق های طبقه بالای آن به سمت آفتاب جهت گیری داشته اند .

از ویژگیهای مشترک و کلی این خانه ها می توان به داشتن پلان و نمای متقارن، حیاط چهارگوش مربع یا مستطیل، قرارگیری راه پله و دسترسی به طبقات بالاتر از کنج حیاط و نیز سقف چوبی خانه به طور غالب با تیرهای چوبی تخت و یا شیبدار با شیب کم اشاره نمود.

چارچوب درها و پنجره ها از نوع چوبی بوده و از گچبری در فضاهای داخلی استفاده شده است. در نمای جداره های رو به حیاط قوسهای نیم دایره و جهت تأکید بر ورودی اصلی خانه از قوس و تزئینات آجری و یا کشیدگی و ارتفاع دادن به سردر استفاده شده است.

• نتیجه گیری :

مطالعات انجام یافته نشان دهنده آن است که در دوره قاجار بسیاری از ویژگی های خانه های ارومیه به نحوی با  متغیرهای فرهنگی، اعتقادی، اقتصادی و اجتماعی و غیره هماهنگ بوده اند و طبقه اجتماعی ساکنین خانه ها نقش بسیار مهم در شکل گیری کالبدی خانه ها و گونه بندی آنها ایفا کرده است.

با توجه به تحلیل های صورت گرفته، عوامل مختلف اقلیمی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و غیره در شکل دهی کلی کالبد خانه های اواخر دوره قاجار در ارومیه نقش به سزایی ایفا کرده اند؛ ولی با این وجود با بررسی های صورت گرفته پیرامون الگوهای کالبدی (الگوهای پلان و نما) خانه های مذبور میتوان چنین نتیجه گرفت که عامل طبقه اجتماعی به عنوان مهمترین عامل متمایزکننده کالبد خانه ها، نقش اساسی داشته و ازین رو خانه های اواخر دوره قاجار ارومیه در دو دسته بندی کلی طبقه اشراف و طبقه عادی جامعه قرار می گیرند ، به گونه ای که خانه های متعلق به طبقه اشراف جامعه به لحاظ کالبدی در الگوی پلان دارای طبقات و مساحت بیشتر، تعدد حیاط (اندرونی و بیرونی،) فضاهای سکونتی و خدماتی متعدد و نیز تالار پذیرایی بزرگتر و باشکوهتر و در الگوی نما دارای جداره ها و تزئینات متنوع و پرکارتری نسبت به خانه های طبقه عادی جامعه بوده است.

ولی با این حال در الگوهای مشترک خانه های این دوره میتوان توجه به مفاهیمی چون موارد زیر را مشاهده نمود :

• درونگرایی و حفظ محرمیت داخل خانه
• خودبسندگی (تامین مصالح بوم آورد و غیره،)
• نوع نیارش
• استفاده از هنر آجرکاری به عنوان تزئین عمده در جداره ها
• استفاده از اصل تقارن و تناسبات موزون
• هماهنگی حداکثری در راستای همسازی با اقلیم

این پاورپوینت کامل از سه بخش کلی زیر تشکیل شده است :

بخش اول : الگوهای کالبدی خانه های تاریخی ارومیه

بخش دوم : بررسی دو خانه تاریخی ارومیه ؛ مدرسه هدایت و خانه انصاری

بخش سوم : بررسی سایر خانه های تاریخی شهر ارومیه

• فایل های کمکی و منبع که همراه با پاورپوینت برای دانلود قرار داده شده است :

1-فایل پی دی اف مقاله ای با عنوان " بررسی سیر تطور در نمای خانه های معاصر ایران با اقتباس از معماری غربی ؛ نمونه موردی خانه های دوره پهلوی ارومیه "  نوشته سحر کریم زاده ، محمدرضا پاکدل ، بابک مطیعی و رسول درسخوان – 14 صفحه – منتشر شده در مجله هنر و تمدن شرق

2- فایل پی دی اف مقاله ای با عنوان " گونه شناسی کالبدی خانه های تاریخی ارومیه در دوره قاجار " نوشته آزیتا بلالی و سمانه دهقان – در 14 صفحه – منتشر شده در نشریه معماری و شهرسازی آرمان شهر