نقش رستم ؛ بررسی جامع آثار ایلامی ، هخامنشی و ساسانی ( 161 اسلاید )

در این پاورپوینت بسیار کامل ، در چهار بخش و 161 اسلاید ، به طور جامع ، تمام آثار موجود در نقش رستم معرفی شده و مورد بررسی قرار می گیرد .

بخش اول : آشنایی کلی با آثار نقش رستم ( 25 اسلاید )

در این بخش اطلاعاتی در مورد موقعیت و دلیل نام گذاری نقش رستم ارائه شده و سپس یک تقسیم بندی کلی از آثار نقش رستم و معرفی کلی این آثار ارائه می شود . در انتهای این بخش تاریخچه ای از کاوش ها در نقش رستم بیان می گردد.

نقش رستم مجموعه‌ای باستانی در زنگی‌آباد واقع در شمال شهرستان مرودشت استان فارس ایران است که در فاصله ۶ کیلومتری شمال تخت جمشید قرار دارد.

این محوطه باستانی یادمان‌هایی از ایلامیان، هخامنشیان و ساسانیان را در خود جای داده است و از حدود سال ۱۲۰۰ پیش از میلاد تا ۶۲۵ میلادی همواره مورد توجه بوده است زیرا آرامگاه چهار تن از شاهنشاهان هخامنشی، نقش برجسته‌های پرشماری از وقایع مهم دوران ساسانیان، بنای کعبه زرتشت و نقش‌برجسته ویران شده‌ای از دوران ایلامیان در این مکان قرار دارند و در دوره ساسانی، محوطه نقش رستم از نظر دینی و ملی نیز اهمیت بسیار داشته است.

در گذشته، نام این مکان سه‌گنبدان یا دوگنبدان بوده است که در میان مردم منطقه، به نام‌های کوه حاجی‌آباد، کوه استخر یا کوه نِفِشت نیز خوانده می‌شد و احتمالاً نام نقش رستم پس از آنکه ایرانیان میان رستم، پهلوان شاهنامه و سنگ نگاره‌های شاهان ساسانی ارتباط برقرار کردند به این مکان داده شد.

داخل منطقه نقش رستم آثاری از دوره‌های تاریخی زیر وجود دارند:

• دوره ایلامی از ۲۰۰۰ تا ۶۰۰ سال پیش از میلاد
• دوره هخامنشیان از ۶۰۰ تا ۳۳۰ سال پیش از میلاد
• دوره ساسانیان از سال ۲۲۴ تا ۶۵۱ پس از میلاد

نقش رستم برای نخستین بار در سال ۱۹۲۳ میلادی (۱۳۰۲ خورشیدی) توسط ارنست هرتسفلد بررسی و کاوش شد. هرتسفلد دیواره بیرونی سازه‌های دژگونه ساخته شده از آجرهای گلین مربوط به دوران ساسانی را بررسی کرد و بقایای برج و باروهایی که در دوره ساسانی برای محافظت از این مکان به دور آن کشیده شده بود را از خاک بیرون آورد.

همچنین، این محوطه در چندین فصل در میان سال‌های ۱۹۳۶ تا ۱۹۳۹ میلادی مورد کاوش گروه مؤسسه خاورشناسی دانشگاه شیکاگو به رهبری اریک فریدریش اشمیت قرار گرفت و آثار مهمی همچون نسخه پارسی میانه کتیبه شاپور و برخی از سنگ‌نگاره‌های مدفون از دوره ساسانی، در خلال این کاوش‌ها یافت شدند .

بخش دوم : بررسی نقش برجسته ایلامی و کعبه زرتشت ( 26 اسلاید )

این بخش اختصاص دارد به بررسی دو اثر مهم در نقش رستم :

• 1- نقش برجسته ایلامی :

کهن‌ترین نقش موجود در نقش رستم مربوط به دوره ایلام است که سپس بهرام دوم آن را محو کرد و نقش خود و درباریانش را جایگزین آن نمود اما اندکی از نقش پیشین سالم مانده است و می‌توان آن را با توجه به نقش ‌برجسته کورنگان تا حدودی بازشناخت . آنچه که از این نقش باقی مانده، دو ایزد و ایزدبانو را نشان می‌دهد که بر روی تختی که پایه‌های آن به ‌صورت مارهای پیچیده است، نشسته‌اند و در سمت راست و چپ آن‌ها اشخاص دیگری ایستاده‌اند.

نقش‌برجسته ایلامی تصویری از خدا و الهه ایران باستان، در حالت نیم رخ و تکیه داده به تخت را نشان می‌دهد که گروهی آن‌ها را ستایش می‌کنند. اطراف الهه را مارهایی در بر گرفته‌اند که هنوز به ‌خوبی رد آن‌ها روی کتیبه دیده می‌شود. به احتمال زیاد وجود نهر آب و قرار داشتن این منطقه در مسیر عبور و مرور کاروان‌ها، از دلایل اصلی حکاکی این نقش‌برجسته در این مکان بوده‌اند.

• 2- کعبه زرتشت :

کعبه زرتشت نام بنای سنگی چهارگوش و پله ‌داری‌ست که فاصله آن تا کوه، ۴۶ متر است و دقیقاً روبه‌روی آرامگاه داریوش دوم قرار دارد.

در ساخت کعبه زرتشت از سنگ‌های مرمر سفید و بزرگ استفاده کرده‌اند که به مرور زمان به رنگ تیره و قهوه‌ای در آمده است. میان قطعات بزرگ سنگ مرمر، سنگ‌های خاکستری و سیاه، طاقچه‌هایی تشکیل داده‌اند. اندازه قطعات سنگ‌ها متفاوت است؛ اما بزرگ هستند و بدون ملاط روی هم قرار گرفته‌اند.

این بنا در دوره هخامنشی ساخته شده و از نام آن در آن دوران اطلاعی در دست نیست ، اما در دوره ساسانی به آن بُن خانک گفته می‌شده است .

اصطلاح کعبه زرتشت در دوران اخیر و از حدود قرن چهاردهم میلادی به این بنا گفته شده است.

بعضی از باستان ‌شناسان بر این عقیده‌اند که کعبه زرتشت در گذشته آتشگاه یا پرستشگاه بوده است. از مهم‌ترین دلایل آن نیز به اشاره‌هایی در کتیبه بیستون درباره بنای پرستشگاه استناد کرده‌اند. از طرفی این بنا بعد از دوره هخامنشیان نیز حفظ شده و مکانی مهم بوده است که می‌توان نتیجه گرفت کعبه زرتشت بنایی مقدس بوده است.

برخی دیگر از مورخان و باستان‌شناسان بنای کعبه زرتشت را آرامگاه می‌دانند و شباهت‌هایی بین این بنا و بنای زندان سلیمان با مقبره کوروش در پاسارگاد مشاهده کرده‌اند. در ضمن شکل معماری این بنا و ساختار در ورودی تکی و سنگین آن، فرضیه آرامگاه بودن آن را تقویت می‌کند.

برخی از متخصصان نیز با توجه به برجستگی‌های روی بنا، آن را در دسته بناهای تقویمی ایران قرار داده‌اند و اعتقاد دارند که کعبه زرتشت و دیگر بنای شبیه به آن در محوطه پاسارگاد، برای سنجش زمان کاربری داشته است.

بر بدنه شمالی، جنوبی و خاوری این برج، سه کتیبه به سه زبان پهلوی ساسانی، پهلوی اشکانی و یونانی در دوره ساسانیان نوشته شده است. که یکی به شاپور یکم ساسانی و دیگری به موبد کرتیر تعلق دارند و چنان‌که والتر هنینگ گفته است، «این کتیبه‌ها مهم‌ترین سند تاریخی از دوره ساسانی می‌باشند.»

این بخش اختصاص دارد به بررسی و تحلیل چهار ارامگاه شاهان هخامنشی در نقش رستم :

• 1-آرامگاه داریوش بزرگ :

آرامگاه داریوش بزرگ در بلندای ۲۶ متری از تراز زمین جای گرفته است و سنگ‌نبشته‌ای در این مزار، تعلق گورگاه را به داریوش یکم ثابت می‌کند.

شکل ظاهری ورودی این آرامگاه به ‌شکل صلیب است، اما از آنجا که این علامت در دوره هخامنشیان هیچ معنایی نداشته است، تصور می‌شود که شکل آرامگاه نشان یا علامت خاصی نیست و تنها جنبه تزیینی دارد. در راس بالایی صلیب، تصویری از آیین پادشاهی حک کرده‌اند که در آن شاه با کمان، انسان بالدار، آتشدان، تخت و حلقه شاهی و به احتمال زیاد نمایی از کاخ تچر (کاخ داریوش شاه) به چشم می‌خورند.

نمای بیرونی آرامگاه که در صخره‌ای به بلندای ۶۰ متر کنده شده ، همانند چلیپایی است با بلندای ۲۲ متر که پهنای هر یک از بازوان آن، 9 و 10 متر است. شاخه بالایی آرامگاه، نگاره اورنگی را نشان می‌دهد که پایه‌های آن مانند پنجه‌های شیر ساخته شده و بیست‌ و هشت نفر در دو ردیف چهارده‌تایی آن را بر روی دست گرفته و دو نفر هم سر و ته آن را در دست دارند.

آرامگاه داریوش بزرگ در نقش رستم، دارای سه اتاقک است.  هر کدام از اتاقک‌ها دارای 3 گور سنگی است که در کنار یک‌دیگر قرار گرفته‌اند. شواهد نشان‌ می‌دهد که این 9 گور، متعلق به داریوش و هشت نفر از نزدیکان وی است ، اما هویت هیچ‌کدام از گورها به ‌طور قطعی مشخص نیست و اکثرا بر پایه حدس و گمان است.

بخش بیرونی آرامگاه دارای دو سنگ نبشته به زبان‌های فارسی باستان، ایلامی و اکدی است که آوا و گفتاری مانند وصیت‌نامه و اندرزنامه دارد .

• 2- آرامگاه خشایارشا :

آرامگاه خشایارشا در فاصله ۱۰۰ متری شرق و شمال‌ شرقی آرامگاه داریوش بزرگ و به شکل صلیب تراشیده شده است.

در بخش بالایی صلیب، تصاویری از فروهر، ماه و آتش شاهی در آتشدان کنده‌کاری شده است. در پایین آن، خشایارشا در حالی که دستش را به سوی فروهر و آتشدانی که رو به‌ رویش قرار دارد دراز کرده، به تصویر کشیده شده است.

در زیر پای شاه، اورنگی قرار دارد که مردم سرزمین‌های گوناگون آن را بر دوش گرفته‌اند. این ‌ها شامل مردمانی از شرقی‌ترین بخش‌های قلمرو پادشاهی در هند و سغد تا غربی‌ترین آن‌ها در مصر و لیبی می‌شوند

دهلیز و ورودی آرامگاه ۳ متر در ۶٫۶۰ متر است ، که نسبت به آرامگاه داریوش بزرگ کوچک‌تر است و تنها یک اتاقک دارد که درست روبه‌روی درگاه ورودی است و در آن سه گور کنده شده است. مشخص نیست که چه کسانی با خشایارشا در این گورها دفن شده‌اند.

• 3- آرامگاه اردشیر یکم :

آرامگاه اردشیر یکم در فاصله ۳۷ متری سمت چپ آرامگاه داریوش بزرگ و به شکل صلیبی به ارتفاع ۲۲ متر، تراشیده شده است. ویژگی‌ها و نمای عمومی آرامگاه، همچون آرامگاه داریوش و خشایارشا است ، اما درون آرامگاه به تقلید از آرامگاه داریوش کنده شده و سه اتاقک دارد، اما تفاوت‌های عمده‌ای آشکار است .

بی‌دقتی و عدم مهارت سنگ‌تراشان چنان بوده که دهلیز به صورت مستطیلی بی‌قواره و کم‌ارتفاع درآمده است و به هیچ وجه موازی با جبهه آرامگاه نیست، بلکه گوشه جنوب شرقی‌اش تنها چند سانتیمتر با دیوار جبهه فاصله دارد، در حالی که گوشه شمال غربی‌اش بسیار در کوه پیش رفته است. اتاقک‌ها را هم بدون دقت و کمی کج و ناراست ساخته‌اند و در هرکدام تنها یک گور کنده‌اند.

• 4- آرامگاه داریوش دوم :

آرامگاه داریوش دوم در فاصله ۳۳ متری سمت جنوب ‌غربی آرامگاه اردشیر یکم و به شکل صلیب کنده شده و نمای عمومی آن، همچون دیگر آرامگاه‌های نقش رستم است.

ظاهر صلیبی با طرح سنگ‌تراشی یکسان (تصویر شاهنشاه، آتشدان، فروهر و اورنگ) با سه آرامگاه دیگر، از جمله ویژگی‌های آرامگاه داریوش دوم به ‌شمار می‌رود.

درون آرامگاه تقریباً شبیه آرامگاه اردشیر یکم است . دهلیز بدون دقت و با محور کج (ناموازی با نمای آرامگاه) کنده شده و تقریباً حالت مثلثی دارد، که قاعده‌اش ۱۰٫۸۰ متر طول دارد و پهنایش در مرکز ۲٫۵۰ و در گوشه راست ۱٫۳۷ متر و در گوشه چپ ۱٫۴۰ متر می ‌باشند؛ ارتفاع دهلیز به ۲٫۸۰ متر می‌رسد.

بخش چهارم : بررسی آثار ساسانی در نقش رستم ( 60 اسلاید )

در این بخش هشت اثر متعلق به دوره ساسانی موجود در نقش رستم معرفی می گردد :

• 1-اهورامزدا و اردشیربابکان:

سنگ‌نگاره اهورامزدا و اردشیر بابکان یکی از زیباترین و سالم‌ترین نقش‌های بازمانده از دوره ساسانی است و یکی از نخستین تصاویر انسان‌دیسی از اهورامزدا را به نمایش می‌گذارد .

این نقش در گوشه شرقی محوطه نقش رستم، بر سینه صخره‌ای تراشیده شده که ۲ متر از سطح زمین، فاصله دارد و دارای ۶٫۶۵ متر پهنا و ۲٫۴۰ متر بلندا است.

سبک حفاری و تزیینات این نقش‌برجسته و عناصر استفاده شده در آن شباهت زیادی به نمونه‌های مشابه آن از زمان هخامنشیان دارد، اما دقت در جزئیات آن تفاوت‌های میان این دو دوره را آشکار می‌کند.

در این نقش، اردشیر بابکان در سوی چپ مجلس، سوار بر اسبی کنده‌کاری شده و روبه‌روی او اهورامزدا که او نیز سوار است و از نیم‌رخ نقش شده، قرار دارد. برای تأکید بر بزرگی و عظمت اهورامزدا و اردشیر، اندازه اسب‌ها بسیار کوچکتر از آن‌ها و حالت طبیعی ساخته شده بود .

• 2- پیروزی شاپور بر امپراتوران روم :

سنگ ‌نگاره پیروزی شاپور بر امپراتوران روم، در ده متری شرق آرامگاه داریوش بزرگ قرار گرفته و حدود ۱۱ متر طول و ۵ متر عرض دارد.

این سنگ‌نگاره یادگار فتحی است که ایرانیان در شهر رها کردند و سپاه روم را درهم شکستند و صحنه اسارت والرین و فیلیپ عرب را نشان می‌دهد که به دستور شاپور یکم در حدود سال ۲۶۲ میلادی تراشیده شده است.

این نقش سه ‌برابر اندازه طبیعی است و از حیث دقت در جزئیات و ظریف‌کاری یکی از بهترین نقش‌های دوره ساسانی است و مشخص است که از روی طبیعت ساخته شده زیرا حتی لباس والرین درست مطابق جامه‌های رومی‌های آن زمان است.

در پشت سر شاپور در حدود سال ۲۸۰ میلادی، سنگ‌نگاره و نبشته کرتیر را به دستور کرتیر موبد موبدان زرتشتی کنده‌اند.

• 3- بهرام دوم و درباریان :

سنگ‌ نگاره بهرام دوم و درباریان  از سنگ تراشی‌های بسیار دیدنی و زنده دوره ساسانی است، که اطلاعات زیادی درباره آن دوران در اختیار همگان قرار داده است.

این سنگ نگاره در کنار نقش اهورامزدا و اردشیر بابکان قرار دارد که بر روی یک سنگ نگاره ایلامی ‌کنده شده و دارای ۵ متر طول و ۲٫۵ متر عرض است.  تاریخ ساخت این نگاره، سال ۲۹۰ میلادی تخمین زده شده است.

در وسط این نقش، بهرام دوم که به ‌صورت تمام قد ایستاده و رو به چپ دارد، نقش شده و سه نفر به حالت نیم‌تنه در پشت سر او، و پنج نفر دیگر باز هم به حالت نیم‌تنه در جلوی روی بهرام به تصویر کشیده شده‌اند که همه‌شان شاه را می‌نگرند و انگشت سبابه دست راست را به حالت احترام به ‌سوی او دراز کرده‌اند. و ...

• 4- سنگ‌نگاره پیروزی بهرام دوم :

سنگ ‌نگاره پیروزی بهرام دوم شامل دو سنگ تراشی بزرگ و بسیار آسیب ‌دیده از دوره ساسانی است که درست در زیر آرامگاه داریوش بزرگ جای دارد. هر دو صحنه، نبرد پادشاهان اسب سوار را نشان می‌دهد که دشمنان خود را نگون سار کرده‌اند.

نقش بالایی ۷ متر درازا و سه متر ارتفاع دارد و در آن، نبرد پیروزمندانه بهرام دوم با دشمنی که هویتش مشخص نیست را نشان داده است.تاریخ ساخت آن را سال ۲۸۵ میلادی تخمین زده‌اند. در این تصویر بهرام دوم در سمت چپ تصویر با تاجی که دو بال عقاب از آن گشوده شده است قابل تشخیص است که سوار بر اسب با نیزه به دشمن حمله برده است.

در پایین این نقش و متصل به آن، نقشی به درازای ۶٫۷۰ متر و عرض ۲٫۳۵ متر تراشیده شده که از هر لحاظ با نقش بالایی ارتباط دارد و به‌ همین جهت، آن را به بهرام دوم منسوب کرده‌اند. و ..

• 5- آناهیتا و نرسی :

سنگ ‌نگاره آناهیتا و نرسی در نزدیکی آرامگاه داریوش اول یکی از زیباترین نقوش بازمانده از دوره ساسانی است که نرسی چگونگی تاجگذاری و سلطنت خود را نشان می‌دهد.

در این نقش، نرسی تاجی بسیار شکیل بر سر دارد و دست چپش را دراز کرده و حلقه‌ای را از آناهیتا، ایزدبانوی آب، باروری و جنگاوری، ستانده است.

نرسی در این تصویر تاج و کلاه بزرگ پادشاهی بر سر دارد که نمونه آن در تصاویر پادشاهان هخامنشی نیز دیده می‌شود. مانند دیگر پادشاهان ساسانی، نرسی نیز در این تصویر لباسی فاخر با تزیینات زیاد پوشیده است و گردنبند حلقه‌ای و ریش و موی بلند و آشفته دارد.

• 6- نبرد هرمز دوم و نقش نیمه ‌تمام آذرنرسه :

زیر آرامگاه اردشیر یکم در نقش رستم در شیراز، دو نگاره دیده می‌شود که یکی از آن‌ها با نام نبرد سواری شناخته می‌شوند. نگاره بالایی منسوب به آذرنرسه و نگاره پایینی به هرمز دوم، پسر نرسه منسوب شده است که فرمانروایی نیکوکار بود.

در این نقش، هرمز دوم که سوار بر اسب است، دشمن زره‌پوش سوارکار را سرنگون کرده و نیزه بلندی در شکمش فرو برده است. پشت سر هرمز تصویر مردی با لباس جنگی و کلاه خود به چشم می‌خورد که هویت او معلوم نیست؛ اما از سبک پوشش و زیور آلات لباسش می‌توان نتیجه گرفت که از بزرگان یا شاهزادگان دربار ساسانی بوده است

• 7- نبرد شاپور دوم :

در زیر آرامگاه داریوش دوم صحنه نبردی کنده‌کاری شده که ۷٫۶۰ متر طول و در حدود ۳ متر عرض دارد و سوار تاجداری را نشان می‌دهد که نیزه بلندی را در گردن دشمنی اسب‌ سوار فروکرده است.  اسب دشمن از زمین کنده شده و در حال سرنگونی است .

تاریخ و پیشینه این نقش و هویت شاه پیروزمند، مشخص نیست؛ اما هنینگ و اشمیت آن را متعلق به دوره شاپور دوم می‌دانند چون با آنکه شکل تاج شاه آسیب دیده است، هنوز کنگره‌های آن را می‌توان تشخیص داد و شباهت آن با تاج شاپور دوم انکارکردنی نیست؛ گوی بزرگ شاهنشاهی و دیهیم و نوارهای افشان آن، تاج را مزین کرده‌است. چهره سوار آسیب دیده، اما ریش و حلقه آن به‌خوبی پیداست.

• 8- صفحه تراشیده بی‌نقش :

در غرب سنگ ‌نگاره آناهیتا و نرسی، بخش بزرگی از کوه به صورت صفحه‌ای مستطیلی، به طول ده متر و ارتفاع ۵ متر به منظور ایجاد نقش، تراشیده شده اما تا سال ۱۸۲۱ میلادی هیچ اثری بر آن کنده نشده بود.

این صفحه چنان باشکوه و عمیق تراشیده شده، که آماده‌کردنش تنها از عهده یک پادشاه بزرگ و توانگر برمی‌آمده است و شیوه تراش آن به صفحه فرهادتراش در بیستون که آن هم ناتمام مانده، شباهت بسیار دارد.

هردوی این صفحات تراشیده شده را به خسرو پرویز منتسب کرده‌اند و احتمال داده می‌شود که وی قصد داشته نقش بزرگی از تاجگذاری یا صحنه پیروزی‌هایش بر رومیان را بر این صفحات نقش کند اما در پایان پادشاهی‌اش که از هراکلیوس، امپراتور بیزانس شکست خورد، دیگر تراشیدن نقوش مناسبتی نداشت و هر دو صحنه ناتمام باقی ماندند.

• توجه :

این فایل به جرات اولین پاورپوینتی است که در آن به طور کامل و همراه با یک دسته بندی مرتب ، تمام آثار موجود در نقش رستم  مورد بررسی قرار گرفته است . برای تهیه این فایل ، ساعت ها وقت صرف جستجو ، تحقیق ، جمع بندی و طراحی اسلایدها شده است .

هم چنین چهار فایل پی دی اف کمکی نیز همراه با پاورپوینت برای دانلود قرار داده شده است :

• فایل های کمکی :

1- مقاله ای با عنوان " از آرامگاه تا تختگاه؛ مجموعه آرامگاهی نقش رستم و تخت جمشید در منظر پارسه " نوشته کیمیا نصیرزاده و علیرضا عسگری – انتشار در نشریه مطالعات هنر اسلامی – در 15 صفحه

2- مقاله ای با عنوان " بازنگري و تأملی در نقش برجستة محو شدة پادشاه ساسانی در نقش رستم " نوشته میرزا محمد حسنی -در 17 صفحه

3- مقاله ای با عنوان " نقش رستم - شهرهای ساسانی " نوشته نینا میرمحمدی – برگرفته از سایت متن آویس – در 13 صفحه

4- مقاله ای با عنوان " بررسی تحولات تاریخی و باستان شناختی بنای کعبه زرتشت "  نوشته رحیم تزری و آزاده محمودیان – انتشار در نشریه مطالعات ایلام شناسی – در 29 صفحه