مرمت و احیاء عمارت عشرت آباد تهران ( عمارت کلاه فرنگی)

کاخ عشرت آباد به عنوان یكی از اعیان نشینان دربار قاجار در شمال شرقی تهران و خارج از باروی ناصری از اهمیت ویژه ای برخوردار است .

عمارت کلاه فرنگی عشرت‌آباد در شرق تهران کنونی و شمال شرقی تهران قدیم ، بیرون از دروازه شمیران بین نگارستان (میدان بهارستان) و قصر قاجار (زندان قصر) جای داشت و در سال ۱۲۹۱ قمری به فرمان ناصرالدین شاه قاجار ساخته شد.

بنای کلاه فرنگی عشرت آباد در محدوده ی شهرداری منطقه هفت و محدوده پادگان نظامی ولیعصر و حفاظت اطلاعات سپاه پاسداران قرار گرفته است و به علت عدم رسیدگی و مرمت و قرارگیری در محدوده سپاه در حال حاضر کاربری خاصی ندارد .

این بنای قاجاری به علت دارا بودن تزئینات نفیس و فرم معماری بسیار پر اهمیت بوده و جای تحقیق ، پژوهش و مرمت و نگهداری دارد .

عمارت کلاه فرنگی عشرت آباد به سبب نماهای موزون ، شاه نشین ، آینه کاری و مقرنس از نمونه های جالب معماری دوران قاجار به شمار می رود  و در سال 1346 به شماره  846 در فهرست بناهای تاریخ ایران به ثبت رسیده است ، اما به دلیل نظامی بودن محوطه امکان بازدید و نگهداری و بازسازی وجود نداشته است .

هم‌اکنون از همه خانه‌های کوچک، محوطه و کل مجموعه تنها کاخ اصلی بر جای مانده‌است.

• چشم انداز کاخ عشرت آباد :

مجموعه کاخ و باغ عشرت آباد پس از نخستین سفر ناصرالدین شاه به فرنگ ساخته شده و یکی از تفرجگاه های مورد علاقه ی ناصرالدین شاه بوده که با تلیقی از معماری کلاسیک و معماری ایرانی طراحی و ساخته شده است.

در این بنا هم مانند دیگر آثار معماری ایرانی درونگرایی تا حد زیادی رعایت شده است. ولی در طبقه ی اخر به یکباره بنا کاملا فرم برونگرا پیدا می کند و از هر چهار طرف بر فضای پیرامون خود مسلط میشود و به همین ترتیب خود را نیز به شیوه ای استادانه در معرض دید قرار می دهد .

به دلیل ارتفاع زیاد بنا و قرار گرفتن آن بر روی شیب دامنه ی البرز و نبود بناهای بلند دیگر در اطراف آن بنا در دوره ی رونق خود چشم انداز زیبایی را از شهر تهران و فضاهای پیرامون کاخ ارائه می کرده است  ، که این چشم انداز بسیار مورد علاقه ی ناصرالدین شاه بوده است .

• خانه های اطراف کاخ اصلی :

با ساخته شدن کاخ اصلی در زمان ناصرالدین‌شاه، خانه‌ها‌ی کوچک یک نفره‌ای هم برای زن‌های این شاه قاجار در اطراف عمارت «عشرت‌آباد» و دور یک حوض بزرگ ساخته شد که در و پنجره‌ی چوبی‌شان به سمت مرکز استخر باز می‌شد و ناصرالدین‌شاه در کاخ اصلی که با آجرکاری، آجرچینی، گچ‌بری و کاشی‌کاری تزیین شده بود، زندگی می‌کرد.

• عشرت آباد پس از انقراض قاجار :

باغ و عمارت عشرت آباد ، پس از انقراض سلسله‌ی قاجار، همراه خانه‌های اطرافش از حدود 90 سال پیش، با دیوارهای پادگانی نظامی که در آن روزها پادگان «شهربانی» یا «عشرت‌آباد» نامیده می‌شد، از نظرها دور شد.

به این ترتیب سرنوشت عمارت کلاه‌فرنگی «عشرت‌آباد» با نظامی‌ها گره خورد و حتی از زندانی که در محوطه‌ی پادگان بود، به نام «زندان عشرت‌آباد» نام برده می‌شد. امام خمینی (ره) نیز به ‌مدت یک ‌ماه و هفت روز، از 15 خرداد 1342 در این زندان بودند؛ اما پس از گذشت مدتی،‌ این بنا به محل استقرار گارد پهلوی اختصاص یافت.

در زمان انقلاب ۱۳۵۷ یکی از راهبردی‌ترین تسخیرهای انقلابیون بود. در جریان تسخیر پادگان ، بنای کاخ عشرت‌آباد هم بسیار آسیب دید و هنوز هم آثار تیر و گلوله بر دیوارها و بدنه آن دیده می‌شود.

با پیروزی انقلاب این پادگان توسط نیروی‌های سپاه پاسداران مصادره شد و بعدها به نیروی هوایی سپاه اختصاص یافت که به نام «پادگان ولیعصر» تغییر نام پیدا کرد .

عشرت آباد یكی از اعیانی های دربار قاجار است که در چند مقطع مرمت شده که عمده ترین آنها مربوط به تعمیرات سالهای  1353 تا   1355 است و از آن تاریخ به بعد به دلیل محدودیت هایی که در دسترسی به این بنا وجود دارد ، مرمتی بر روی آن صورت نگرفته است.

مهم‌ترین تعمیرات را در این مجموعه به سال‌های 1353 تا 1355 مربوط می‌دانند که به‌ واسطه‌ی قرار گرفتن در پادگان، دسترسی کارشناسان میراث فرهنگی به آن دشوار بود و این سازمان فقط در سال‌های 1375 و 1381 برای تهیه‌ی نقشه و تعیین حریم کاخ توانست تلاش‌هایی را در این زمینه انجام دهد.

البته سازمان میراث فرهنگی از سال 1373 با مسوولان پادگان برای مرمت کاخ مذاکره کرد، ولی مشکلاتی مانند توافق نداشتن سازمان میراث فرهنگی و نیروهای نظامی درباره‌ی تأمین اعتبار، مرمت‌ها را به تأخیر انداخت.

به ‌دلیل جای گرفتن محوطه کاخ در درون یک پادگان، هم ‌اکنون امکان بازدید همگانی وجود ندارد. با این حال شهرداری تهران در میانه‌های دهه هشتاد خورشیدی عملیات ساخت گذر بزرگراه صیاد شیرازی را از کنار این مجموعه آغاز کرد که زمینه آزاد شدن بخشی از حصار پادگان را فراهم آورد تا به موجب آن کاخ عشرت‌آباد از بیرون از پادگان دیده شود. البته کاخ همچنان درون حصار پادگان است، گرچه پس از دیدار رئیس شورای شهر تهران گفتگوهایی برای در اختیار گذاردن فضا برای بازدید گردشگران انجام شد.

این عمارت به دلیل در برداشتن همه هنرهای سده سیزدهم هجری خورشیدی (از آن میان نقاشی، آینه‌کاری و مقرنس‌های زیبا و حتی بخش‌های آسیب نخورده نخستین کاغذ دیواری‌ها) می‌تواند به موزه هنرهای ایران در قرن سیزدهم هجری خورشیدی تبدیل شود.

• بررسی معماری عمارت عشرت آباد :

ساختمان کلاه فرنگی، عمارت چهار طبقه ای است ، مشرف بر استخر که هر طبقه شامل یک تالار و دو اتاق است .

تالار طبقه سوم آن دارای شاه نشین با آیینه کاری و مقرنس است و خاص استراحت شهریار قاجار بوده است .

در طبقه چهارم تالار خوابگاه قرار دارد که طرفین آن دو مهتابی (بالكن) وسیع بنا شده و این دو مهتابی یكی مشرف بر استخر و دیگری مسلط بر باغ است . پوشش سقف طبقه چهارم از شیروانی بود .

ناصرالدین شاه عمارت کلاه فرنگی را برای اقامت انیس الدوله اختصاص داده بود .

به طور کلی ساختمان این کلاه فرنگی از نمونه های جالب معماری دوران قاجار به شمار می رود .

گرداگرد استخر عمارت کلاه فرنگی تعدادی کوشک است که از آنها به مثابه حرمخانه شاهی استفاده می شده است .

• بررسی تزئینات در عمارت عشرت آباد :

تزئینات در عمارت عشرت آباد به دو دسته کلی ، تزئینات روی سطح خارجی بنا و تزئینات داخلی بنا تقسیم می گردد .

از جمله تزئینات داخلی بنا می توان به ازاره های چوبی معرق کاری شده در بدنه های تالار آیینه اشاره کرد که با ظرافت و نصب دقیق آلت های چوبی که بعضا به  -1سانتی متر می رسند تحسین هر بیننده ای را بر می انگیزد.

در طبقه فوقانی بنا که سقف اصلی شیروانی کلاه فرنگی است ، پوشش کاذب سقف چوبی و از نوع لمبه کوبی می باشد و از چهار مدل متفاوت برای سقف ها ، حاشیه سقف ها ، دور طاق ها و زیر تیرها با رنگ ساده اخرایی و قهوه ای استفاده شده است  .

سقف فضای ورودی همكف و فضاهای نیمه باز شمالی و جنوبی طبقه سوم دارای نقوش گچبری برجسته فرنگی زیبایی هستند.

مصالح مورد استفاده در بنا :

• مصالح مورد استفاده در این ساختمان مصالح بنایی و عمدتا خشت و گل و آجر است .
• سیستم سازه ای بنا به صورت دیوارهای باربر با طاق های آجری و چوبی است .
• قاب در پنجره ها و بعضی از ستون ها نیز چوبی هستند .
• برای ازاره های بیرونی ساختمان از سنگ و ازاره های داخل بنا از چوب استفاده شده است .
• برای پوشش بام از شیروانی و برای نرده ها از چدن استفاده شده است .
• خرپای مورد استفاده برای شیروانی چوبی است .

آسیب های وارده بر بنا :

گذر زمان آسیب هایی اجتناب ناپذیر بر زیبایی و استحكام سازه بنا وارد ساخته، اما دور بودن تزئینات مختلف بنا از عوامل آسیب رسان خارجی چون باد و باران و دیگر عوامل جوی چون سرما و گرما، خود شانس بزرگی برای این بنای ارزشمند محسوب می گردد.

ریزش لایه گچ تزئینی، اثر سایش بر گچ های تزئینی در فضاهای مختلف، ایجاد گرد و غبار و ذرات معلق بر روی تزئینات، آلودگی ناشی از دوده و ترک های ریز از جمله آسیب هایی است که در تزئینات گچی بنا دیده می شود .

وجود رطوبت نیز پیامدهایی بر تزئینات چوبی عمارت داشته است که می توان به تغییر رنگ ناشی از داغ رطوبتی بر روی مصالح چوبی و طبله های رطوبتی اشاره کرد .

• ارائه طرح مرمت :

طرح مرمت پیش رو ترکیبی از روش ها و شیوه های قراردادی مرمت ابنیه تاریخی است که پس از شناسایی آسیب های موجود در بنا ارائه می شود.

با توجه به آسیب های مشاهده شده در تزئینات و مصالح چوبی موجود در بنا نخستین گام در مرمت و حفاظت مصالح چوبی مقاوم کردن چوب در برابر حشرات مخرب است . مقاوم کردن چوبی که احتمال می رود مورد حمله موریانه ها و یا سوسک چوب قرار گرفته است امری اساسی و مهم است. استفاده از حشره کش یكی از راه های مبارزه با موریانه می باشد. البته ضروری است که حشره کش چنان انتخاب شود که بر چوب لكه نیانداخته و در ضمن عمیقا در چوب نفوذ کند . محافظت با عمق نفوذ ماده محافظت کننده تناسب دارد .درب ها و پنجره های موجود دارای آسیب های پوسیدگی مور خوردگی، عدم رگلاژ و رنگ آمیزی غیر اصولی می باشند . قسمت هایی از آنها که پوسیده شده و یا توسط موریانه از بین رفته باید تعویض گردند . چوب مناسب برای این قطعات چوب روسی می باشد . و ...

ازاره بنا تحت تاثیر آبهای جاری , ترشحات آبهایی که بر روی زمین ریخته می شود و رطوبت بالا رونده از پی و زمين زیر پی قرار دارد . برای محافظت این قسمت از نما تدابیری اعمال می گردد که از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد :

• الف) بكارگیری مواد و مصالح مقاوم در ازاره ( مانند سنگ , آجر , چوب , فلز ,..).
• ب) سكو چینی و کرسی چینی زیر دیوار .
• ج) شیب بندی برای دور نمودن آب های سطح از ازاره .

ورق های شیروانی بام از زنگار و پوشش پاک و قسمت های فرسوده تعویض شوند و بعد از تعمیر کامل با ضد زنگ پوشش و مجددا ورق شیروانی با رنگ مقاوم رنگ آمیزی شود.  آبروهای بام و مسیر ناودان ها پاک سازی و اتصالات ناودان ها کنترل و رفع عیب گردد .

• باز زنده سازی :

این بنا در زمره آثار منحصر به فرد معماری ایران دوره ناصری قرار دارد. مهم ترین عامل در طرح احیا این بنا باید با هدف حفظ ارزش های هنری و معماری و باستان شناسی و در نهایت حفظ مواریث گذشتگان باشد.

از طرفی به دلیل ارزش های تاریخی بنا به دلیل آن که جز بناهای باقی مانده از محور فرهنگی_ تاریخی بین کاخ گلستان تا قصر قاجار می باشد، در طرح احیا این عمارت توجه به این محور فرهنگی باعث افزایش و حفظ ارزش های تاریخی می گردد .

با توجه به موقعیت خاص بنا و قرارگیری در سایت نظامی و در صورت تصویب طرح تفصیلی شهر تهران، و قرارگیری عمارت عشرت آباد در محور خرم دره، یک آلترناتیو برای آن پیشنهاد داده می شود. با اجرای طرح محور خرم دره و محور فرهنگی شریعتی بنای کلاه فرنگی عشرت آباد در محدوده کاملا فرهنگی قرار می گیرد که بناهای با ارزش تاریخی در این دو محدوده قرار دارند از جمله : کاخ موزه قصر، وزارت اطلاعات و خانه خیابان میثاق.

کاربری مناسبی که برای باززنده سازی عمارت در نظر گرفته می شود ، به عنوان مرکزی برای معرفی بناهای فرهنگی منطقه هفت و محور فرهنگی شریعتی می باشد

• منبع اصلی تهیه این پاورپوینت :