مطالعات جغرافیایی و اقلیمی استان اذربایجان غربی و شهر ارومیه ( 160 اسلاید )

این پاورپوینت کامل از چهار بخش کلی تشکیل شده که در آن ها اطلاعاتی در مورد مشخصات جغرافیایی ، خصوصیات اقلیمی ، ویژگی های کلی استان آذربایجان غربی و مرکز آن شهر ارومیه ارائه شده و ویژگی های معماری در اقلیم سرد و کوهستانی معرفی و معماری خانه های تاریخی ارومیه به صورت کالبدی مورد بررسی قرار می گیرد .

شرح مختصری از مطالب بیان شده :

• بخش اول : مطالعات استان آذربایجان غربی

   استان آذربایجان غربی در شمال غربی ایران و در حد فاصل 35 درجه و 58 دقیقه تا 39 درجه و 46 دقیقه عرض شمالی از خط استوا و 44 درجه و 3 دقیقه تا 47درجه و 23 دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار گرفته است .

     مساحت این استان بدون احتساب دریاچه ارومیه حدود 37614 کیلومتر مربع است و 65/2 درصد از مساحت کل کشور را شامل می شود.

   منطقه آذربایجان یکی از مراکز بزرگ فعالیتهای درونی زمین و کانون لرزش های شدید است. این منطقه در دوره ترشیاری، در نتیجه فشارهای وارد بر قفقاز و آسیای صغیر شکل گرفته است و در اثر این فشارها، کوه ها و گسلهای کنونی استان به وجود آمده اند. براین اساس، آثار گسترش توده های آذرین درونی و بیرونی ، سنگ های دگرگونی و سنگهای رسوبی از دوره های مختلف زمین شناسی نیز در استان آذربایجان غربی، به وفور دیده می شود.

سرزمین آذربایجان از فلات مرتفعی تشکیل شده و ارتفاعات عمده آن را بخصوص در قسمتهای مرکزی، آتشفشان های خاموش تشکیل می دهد و نقطه پست آن دریاچه ارومیه است که حدود 1220 متر از سطح دریاهای آزاد ارتفاع دارد.

بلند ترین ارتفاعات آذربایجان در غرب و نواحی مرزی واقع شده است . این رشته ارتفاعات که شیب آن بطرف ایران کم می شود، از جهت شمال به رشته ارتفاعات آرارات که در خاک ترکیه واقع شده است ، امتداد می یابد و در جهت جنوب امتداد آن تا مرز ایران و عراق گسترش می یابد .

قسمت های عمده آبهای سطحی استان در حوضه آبریز دریاچه ارومیه جریان دارد.  اکثر رودخانه های استان از دامنه های این ارتفاعات و از غرب به شرق جریان دارند و برخی از آنها در شمال استان در پیوند با رودخانه ارس نهایتا به دریای خزر می ریزند و بقیه رودخانه ها در مرکز و جنوب استان پس از طی مسافتی به دریاچه ارومیه سرازیر می شوند.

آذربایجان غربی تحت تأثیر توده هوای غربی است، ولی در فصول مختلف سال، توده های سرد قاره ای نیز از سیبری و شمال اروپا به این منطقه وارد می شوند. این امر در کاهش دمای استان تأثیر بسیار دارد. کوه های آذربایجان غربی، همانند دیواری طویل و بلند در جهت شمال ، جنوب و جنوب شرقی کشیده شده اند و تقریباً مانع نفوذ و عبور توده هوای غربی به ایران و بخصوص به آذربایجان غربی می شوند ، اما توده های هوای باران زایی که به این استان می رسند، پس از برخورد با کوه ها بالا رفته ، سرد می شوند و بارش ایجاد می کنند.

دریاچه ارومیه به عنوان یک اکوسیستم بی نظیردر سطح جهان، بستر مناسبی برای توسعه گردشگری در استان فراهم آورده است.

• بخش دوم : مطالعات شهر ارومیه

   شهرستان اروميه با وسعت 185/5251 كيلومترمربع، حدود 8/15 درصد از سطح استان را به خود اختصاص داده است.

طيف ارتفاعي اين شهرستان از 1000 مترتا بيش از 3500 متر از سطح دريا بوده و شيب متوسط وزني آن 9 درصد محاسبه شده است.

بر اساس مطالعات ارزيابي و منابع اراضي از سطح شهرستان 57/41 درصد اراضي كوهستاني، 16/24 درصد تپه­ها و 28/34 درصد بقيه را اراضي دشتي و سيلابي و ... تشكيل مي­دهند كه از نظر مختصات جغرافيائي در37 درجه و32 دقيقه عرض شمالي و 45 درجه و4 دقيقه طول شرقي واقع گرديده است.

بخش شرقی شهرستان دارای اقلیم بری ملایم ، نیمه مرطوب، سرد تا نیمه گرم است.  قسمت شمال و شمال غرب شهرستان که شامل بخش صومای برادوست و بخش غربی دهستان انزل جنوبی می شود، تحت تاثیر اقلیم بری، مرطوب خیلی سرد تا معتدل قرار دارد.  اقلیم نواحی مرکزی و پایین شهرستان ارومیه شامل جنوب ، جنوب غرب و بخشی از غرب شهرستان از نوع بری، نیمه مرطوب، خیلی سرد تا معتدل می باشد.

شهرستان ارومیه  عمدتاً تحت تأثیر جریان هوای مرطوب اقیانوس اطلس و دریای مدیترانه قرار دارد، ولی در برخی از ماه های زمستان، تودۀ هوای سرد از اطراف شمال، هوای مدیترانه ای آن را متأثر کرده و موجب کاهش قابل توجه دما می شود.

علاوه بر جریان های هوایی فوق عوامل دیگری مانند ارتفاع مکان، جهت کوه ها، وزش بادها و دوری از دریای آزاد نقش مهمی در میزان دما و ریزش های جوی دارد. به طوری که آب و هوا را در وضعیت حد فاصل آب و هوای سواحل دریای مازندران و اقلیم نیمه صحرایی داخلی قرار می دهد.

زمستان شهرستان ارومیه از اواسط فصل پائیز شروع شده و دمای هوا رفته رفته کاسته می شود و اوج سرما در ماه های دی و بهمن می باشد که درجه حرارت به زیر صفر می رسد . اوج گرما نیز در ماه های تیر و مرداد بوده که تا 38 درجه سانتیگراد هم می رسد.

   تحولات شهری دوران پهلوی در پی دگرگونی ها در نظام سیاسی کشور به وقوع پیوست که شرایط برای دگر شدن ساختار و عملکرد کالبدی بافت شهرها فراهم شد.  این تحولات بر پایه اقدامات نوگرایی و تحت تأثیر مدرنیسم غربی نظام ارگانیک و روستایی شهرها را به هم زد.  در دومین نقشه موجود که توسط آوانس غربیان مهندس بلدیه شهر در سال 1312 (ه. ش) تهیه می شود تأثیر تحولات و گرایش های غربی در نقشه مشهود است . هر چند شهر ساختار سنتی و قدیمی خود را حفظ کرده است ، ولی ساختار اولیه با دو خیابان عمود بر هم مصلوب می شود و بر اثر این عمل بعضی از بناها و مجموعه های مهم از هم گسیخته می شوند . اصلی ترین آنها مجموعه بازار می باشد که بسیاری از فضاهای با ارزش آن از بین می رود.  دومین اقدام شهری بعد از مصلوب شدن، احداث خیابان به جای باروی قدیمی شهر است. بطوریکه مسیر این خیابانها حدود قدیمی شهر سال 1312 را مشخص می کند.

• بخش سوم : معماری اقلیمی در اقلیم سرد و کوهستانی ارومیه

   خانه هاي سنتی در این نواحی نیز مانند مناطق مرکزي ایران به صورت حیاط مرکزي احداث می شود . منتهی در این جا اتاق هاي واقع در سمت شمال حیاط از سایر قسمت ها بزرگتر و وسیع تر است و تالار یا اتاق اصلی نشیمن خانه در همین سمت واقع می باشند .

این مطلب به دلیل استفاده از تابش مستقیم و حرارت آفتاب در زمستان است و چون فصل تابستان عمدتاً کوتاه و دماي هوا نسبتاً معتدل است از سمت جنوب ساختمان کمتر استفاده می شود .

 اتاق هاي جنوبی و در بعضی از خانه ها اگر اتاق هاي شرقی و غربی نیز وجود داشته باشد  ، اکثرا جهت انبار و فضاهاي خدماتی مانند اتاق خدمه و یا سرویس هاي بهداشتی مورد استفاده قرار می گیرد . این خانه ها اغلب داراي زیرزمین با سقف کوتاه و در زیر قسمت زمستان نشین هستند که در تابستان به خاطر هواي خنک آن جهت سکونت اهل خانه می باشد .

در مناطق سرد ، فرم های بسته و فشرده و ساختمان های مکعبی شکل یا ساختمان های به هم چسبیده ی پشت به پشت در جهت محور شمالی - جنوبی ارجعیت دارد.

   در این مناطق برای جلوگیری از تبادل حرارتی بین داخل و خارج بنا از بازشوهای کوچک و به تعداد کم استفاده می کنند . در صورت بزرگ بودن پنجره ها ، استفاده از سایبان الزامی است . بازشوها در ضلع جنوبی برای استفاده هر چه بیشتر از تابش آفتاب ، بزرگتر و کشیده تر انتخاب می شوند . همچنین از استقرار بازشوها در جهت بادهای سرد باید اجتناب نمود .

پنجره های دو جداره نیز برای رساندن تبادل حرارتی به حداقل ممکن مناسب ترند . در ضمن به منظور جلوگیری از ایجاد سوز در داخل و خروج حرارت داخلی به خارج ساختمان ، میزان تعویض هوای داخل و تهویه طبیعی را باید به حداقل ممکن رساند . در مقایسه با اقلیم گرم و خشک ابعاد بازشوها در این حوزه اقلیمی برای استفاده از انرژی حرارتی حاصل از تابش آفتاب افزایش یافته است .

در مناطق سردسیر، تلاش می‌شود تا سطح خارجی خانه‌ها به رنگ تیره و از جنسی باشد که جذب بالایی دارد. در این مناطق سطح دیوارهای رو به آفتاب ، بیشترین مقدار را دارد و جهت گیری ساختمان به‌ گونه‌ای انتخاب می‌شود که در زمستان، سطوح بیشتری در معرض تابش قرار گیرد.

• بررسی کالبدی معماری خانه های تاریخی ارومیه :

اروميه مهم‎ترين شهر حاشيه‎ي غربي درياچه‎ي اروميه ، مركز منطقه‎اي است كه محل استقرار تمدن اورارتويي يكي از قديمي‎ترين تمدنهاي فلات ايران مي‎باشد.

گذشته‎ي تمدني طولاني و موقعيت اقليمي خاص از يك سو و نزديكي اين شهر به مرزهاي غربي كه اروميه را به عنوان دروازه‎اي براي ورود فرهنگ و تمدن‎هاي غربي ايران تبديل مي كند ، موجب شده است تا معماري اين شهر در حالي كه زير مجموعه‎ي معماري حوزه‎ي فرهنگي ايران به حساب مي‎آيد از شخصيت ويژه‎اي نيز برخوردار باشد ، چنانكه خانه‎هاي مسكوني شهر اروميه با وجود رعايت الگوهاي معماري ايراني داراي بيان و لحن ويژه‎اي هستند .

عوامل طبیعی از جمله عوامل ویژه و بسیار تاثیرگذار بر الگوی پلانی و شکل دهی کالبدی در خانه های سنتی و جهت گیری بنا می باشد. تاثیرگذاری عوامل طبیعی بر بافت شهری ارومیه موجب گردیده که بافت ها و محلات تاریخی این شهر دارای تراکم زیاد بوده و خانه ها به هم فشرده و غالبا درونگرا باشند. لیکن علاوه بر عوامل طبیعی خصوصیات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی ساکنان نیز تاثیر بسزایی در شکل گیری کالبدی خانه ها در هر دوره داشته است.

با کنار هم قرار دادن الگوی پلان و تصاویر خانه های این دوره مشخص میشود که خانه ها در دو دسته بندی کلی قرار می گیرند:

• یک : خانه های مربوط به طبقه اشراف جامعه
• دو : خانه های مربوط به طبقه عادی جامعه

مطالعات انجام یافته نشان دهنده آن است که در دوره قاجار بسیاری از ویژگی های خانه های ارومیه به نحوی با  متغیرهای فرهنگی، اعتقادی، اقتصادی و اجتماعی و غیره هماهنگ بوده اند و طبقه اجتماعی ساکنین خانه ها نقش بسیار مهم در شکل گیری کالبدی خانه ها و گونه بندی آنها ایفا کرده است.

با توجه به تحلیل های صورت گرفته، عوامل مختلف اقلیمی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و غیره در شکل دهی کلی کالبد خانه های اواخر دوره قاجار در ارومیه نقش به سزایی ایفا کرده اند؛ ولی با این وجود با بررسی های صورت گرفته پیرامون الگوهای کالبدی (الگوهای پلان و نما) خانه های مذبور میتوان چنین نتیجه گرفت که عامل طبقه اجتماعی به عنوان مهمترین عامل متمایزکننده کالبد خانه ها، نقش اساسی داشته و ازین رو خانه های اواخر دوره قاجار ارومیه در دو دسته بندی کلی طبقه اشراف و طبقه عادی جامعه قرار می گیرند ، به گونه ای که خانه های متعلق به طبقه اشراف جامعه به لحاظ کالبدی در الگوی پلان دارای طبقات و مساحت بیشتر، تعدد حیاط (اندرونی و بیرونی،) فضاهای سکونتی و خدماتی متعدد و نیز تالار پذیرایی بزرگتر و باشکوهتر و در الگوی نما دارای جداره ها و تزئینات متنوع و پرکارتری نسبت به خانه های طبقه عادی جامعه بوده است.