فضاهای زیرزمینی در معماری بومی اقلیم گرم و خشک ایران ( 112 اسلاید )

فضاهای زیرزمینی مکمل مسکن روسطحی به عنوان بخشی از خانه با جنبه اقلیمی همواره در ایران کاربرد داشته است.

فضاهای زیرزمینی در تطابق با اصول معماری ایرانی و همچنین معماری سبز می باشند. لذا میتوان آن را جزیی از معماری بوم گرا ایرانی نامید.

فضاهای زیرزمینی را در اقلیم گرم و خشک ، میتوان در دو نوع خدماتی و مسکونی دسته بندی نمود که یخچال ها و آب انبارها از نوع خدماتی می باشند.

نوع مسکونی را میتوان به صورت یک طبقه و دو طبقه تقسیم بندی نمود به طوری که اکثر خانه های شهرهای ایرانی غیر از سواحل دریاهای شمال و جنوب به دلیل وجود رطوبت در خاک دارای زیرزمین یک طبقه هستند.

فضاهای زیرزمینی دو طبقه در ایران را می توان در اقلیم بیابانی و نیمه بیابانی مشاهده نمود. در اقلیم نیمه بیابانی شهرهای دزفول و شوشتر دارای فضاهای زیرزمینی دو طبقه به نام های شبستان (زیرزمین اول) و شوادان یا شبادان ( زیرزمین دوم) می باشند.

در اقلیم بیابانی مانند کاشان و نایین نیز این نوع فضاهای زیرزمینی با نام های زیره ، تو و شیو زمین دیده می شوند . در این اقلیم حیاط های قرار گرفته در تراز پایین تر از حیاط اصلی به صورت گودال باغچه مورد استفاده بوده اند که علاوه بر مزایای قرار گیری در زیر سطح تراز زمین از آن جهت نورگیری فضاهای زیرزمینی نیز بهره گیری می شده است.

• تطابق معماری زیرزمینی با اصول معماری ایرانی و معماری سبز :

از آنجایی که فضاهای زیرزمینی شامل تمامی اصول معماری ایرانی بوده و در اکثر بناهای سنتی اقلیم گرم و خشک ایران مورد استفاده اقلیمی بوده است ، پس میتوان آن را جزء جدایی ناپذیر معماری ایرانی دانست که به طریقه از پیش تعیین و تفکر شده مورد استفاده قرار می گرفته و ضمن پاسخ گویی به نیازهای آسایشی مردم آن روز ، با آنچه امروزه اصول معماری سبز خوانده می شود ، نیز مطابقت دارد و می تواند مورد استفاده فعال در معماری عصر حاضر باشد.

عمده ترین ویژگی های ابنیه مسکونی سنتی را در مناطق گرم و خشک میتوان شامل موارد زیر دانست:

• درون گرایی و محصور بودن فضاها
• دارا بودن اجزا خاص ساختمانی همچون زیرزمین و سرداب ، ایوان ، بادگیر و حیاط مرکزی
• تاق های قوسی و گنبدی با ارتفاع به نسبت زیاد و دیوارهای قطور
• پایین بودن کف ابنیه و به خصوص حیاط از سطح معبر
• ارتفاع به نسبت زیاد اتاق ها
• خانه های چهار فصل (تابستان نشین و زمستان نشین)

بناهای زیرزمینی در اقلیم گرم و خشک ایران :

به دلیل اینکه دمای زیر زمین در تابستان نسبت به دمای خارج کمتر و در زمستان بیشتر است به جز در کناره دریای خزر و سواحل خلیج فارس و دریای عمان اغلب خانه های قدیمی دارای زیرزمین بوده اند و به ویژه در فصول گرم از آن استفاده می شده است.

در بناهای مناطق خشک با کم شدن سطح خارجی نسبت به حجم بنا و به دنبال آن کاهش درصد دریافت تابش به دلیل تراکم و فشردگی ، سطح آفتاب خور کمتر شده و حرارت داخل بنا تا حدودی مورد کنترل قرار می گیرد.

در بناهای زیر زمینی برای عدم دارا بودن سطح آفتاب خور در نمونه کاملا زیرزمینی و یا دارا بودن کمترین سطح آفتاب خور، جذب انرژی تابشی به کمترین میزان خود رسیده و در نتیجه دمای به مراتب مطلوب تری برای استفاده مهیا می گردد.

زیرزمین های بناهای مسکونی سنتی در اقلیم گرم و خشک در فصل گرم سال مورد استفاده ساکنین قرار می گرفته است. از دلایل مهمی که از زیر زمین بهره گیری می شده است ، غیر از گرم بودن منطقه ، خاک و زمین مناسب و ترکیب عالی آن بوده است. این فضاها در دل خاک توسط پوسته ضخیم زمین اطراف خود محافظت شده باعث می گردد که حرارت و گرمای خارج به سادگی به فضای زیرین نفوذ نکند.

• سرداب :

در لغت نامه دهخدا سرداب را خانه ای گویند که در زیر زمین سازند تا در گرما به آن پناه برند و آب در آن نگه دارند تا سرد بماند.

سردابه خانه تابستانی بسیار سرد است که حوض آب سرد دارد و در گرمی تابستان آنجا خواب و استراحت کنند.  به کوشک میان باغ یا حوض خانه و هر ساختمانی که برای بهره گیری هنگام گرما مناسب است هم سردابه گفته شده است. حتی گورهای زیرزمینی را سردابه نامیده اند. بعدها سردابه را تنها به زیرزمین می گفتند.

• سردابه در اقلیم نیمه بیابانی :

سردابه خانه ها گونه های مختلفی دارد . در زیرزمین خانه های خوزستان جنوب غربی ایران با قرار گیری در اقلیم نیمه بیابانی ، دو اشکوب (طبقه) روی هم است یکی شبستان و زیر آن که شبادان نامیده میشود.

 شبادان یا شوادان فضایی به مراتب خنک تر از شبستان است و در مواقعی که فضای شبستان خیلی گرم شود ، ساکنان از شوادان استفاده می نمودند.

شبادان بسیار گود است و در ژرفای زمین کنده میشود.  در شوشتر و دزفول - شهرهایی در جنوب ایران شبادان ها فراوان هستند.  شبستان ژرفای کمتری از شبادان دارد و در بخش سایه گیر خانه ساخته می شود و معمولاً آسمانه (سقف) ان بلندتر از کف میانسرا (حیاط) است. گاه شبستان به شبادان هم راه دارد و گاه شبادان با یک پلکان به حیاط راه می یابد.

شوادان یک فضای خنک زیرزمینی در اقلیم خوزستان است ، که با توجه به جنس کنگلومرایی بسیار محکم زمین، با حفاری در دل زمین بدون اجرای دیوار و سقف، گاهی با عمق بیش از ۱۰ متر از سطح زمین ایجاد شده، که در تابستان برای استراحت روزانه و هم‌چنین نگه‌داری مواد غذایی و نیازهای برودتی از آن استفاده می‌شده است.

• سردابه در اقلیم بیابانی :

در اقلیم بیابانی منطقه گرم و خشک ، فضای زیرزمین در زیر بخش تابستان نشین یا «نسار» که در جبهه جنوبی خانه قرار دارد و نور شمال را دریافت می دارد،  قرار دارد.

 در فصول گرم ، دمای سرداب به علت اینکه در زیر زمین است ، از دمای سایر قسمت ها کمتر می باشد .

 در مواقعی که دمای هوا بسیار زیاد بوده اهل خانه به سرداب رفته و از هوای خنک تر آن استفاده می کردند.

در برخی از خانه ها که شاخه های مسیر قنات از زیر آن رد می شده از سرداب راهی به قنات جهت دسترسی به آن وجود داشته و گاهی نیز آب قنات از یک طرف وارد حوض کوچکی می شده و از طرف دیگر آن خارج می شده است که به محل آن اتاق حوض خانه می گفته اند.

در کاشان زیرزمین به دو گونه است. یکی «زیره» و دیگری «تو» نام دارد :

 زیره زیرزمینی است که در و پنجره به حیاط ندارد.

تو زیرزمینی است که به حیاط پنجره دارد. برخی از زیرزمین های تو به گودال باغچه باز می شوند و بسیار خنک هستند.

• گودال باغچه :

خانه های قدیمی و زیبای ایرانی در کویر در اطراف حیاط مرکزی ساخته می شده است.

این حیاط که همیشه سرشار از حس صمیمیت بوده، گاهی در بخش مرکزی خود به ارتفاع یك طبقه، گودالی در وسط داشت که به آن گودال باغچه یا باغچال می گفتند.

خلق مبتکرانه گودال باغچه در حیاط مرکزی علاوه بر ایجاد یك خرد اقلیم، دسترسی بهتر به آب زیر گذر قنات و تامین آب درختان سرسبز را میسر کرده است. در حیاط های مرکزی چهار صفه نیز با استفاده از ایوان ها در جداره ها و بادگیرها در عمق ساختمان جریان هوای مطلوب از حیاط مرکزی به میان صفه ها روان می گردد.

• نمونه ابنیه زیرزمینی : حمام ها

جهت حفظ گرما در خزینه حمام و کاهش تبادل حرارتی ، تمهیدات مختلفی اتخاذ شده است که از آن جمله قرار دادن بنای حمام در داخل زمین بوده است ، به طوری که کف حمام چند متر پایین تر از سطح گذر عمومی قرار داشته باشد و خاک اطراف دیوارها مانند یک عایق حرارتی عمل کرده و میزان تبادل حرارتی بین داخل و خارج ساختمان را کم کرده همچنین بدنه ضخیم حمام به علاوه خاک مجاور آن همانند یک خازن حرارتی عمل کرده و در تعدیل نوسان درجه حرارت در داخل ساختمان موثر بوده است.

• نمونه ابنیه زیرزمینی : آب انبار

از دیگر بناهای خدماتی زیر زمینی در ایران آب انبارها می باشند. به دلیل خشکی بخش عمده ای از کشور ایران و عدم ریزش باران کافی در بیش از شش ماه از سال در اکثر نقاط و در نتیجه فصلی بودن آب رودخانه ها و عدم امکان دسترسی به آب ، تمهیدات مختلفی جهت تامین آب شیرین در فصول خشک سال شده است.

• نمونه ابنیه زیرزمینی : یخچال ها

یخچال چاله ای جهت ذخیره یخ بوده است  . یخ در زمستان و در طی ماه های سرد سال تهیه می شده است و در طی فصول گرم تا شروع زمستان سال بعد مورد استفاده قرار می گرفته است.

این بناها نیز از ابنیه خدماتی که دارای بخشی در زیر زمین بوده است محسوب می شوند .  جهت نگهداری و ذخیره یخ به مدت طولانی احتیاج به یک عایق حرارتی خوب بوده است. بدین منظور یخ را در داخل چالی که در درون زمین کنده میشده حفظ می کردند.

در پژوهش حاضر به روش توصیفی - تحلیلی به بررسی فضاهای زیرزمینی در معماری بومی اقلیم گرم و خشک ایران پرداخته که هر یک با ویژگی های فنی و اجرایی خود به صورت عنصر اقلیمی در کنار سایر فضاها به کار گرفته شده است.

شاخص های این فضاها در تطابق با اصول معماری ایرانی است و از آنجا که قابل انطباق با اصول معماری سبز می باشد ، می تواند معماری سبز ایرانی نامیده شوند.

• منبع اصلی تهیه پاورپوینت :

مقاله ای با عنوان " فضاهای زیرزمینی در معماری بومی اقلیم گرم و خشک ایران " نوشته شده توسط دکتر مقدی خدابخشیان و دکتر سید مجید مفیدی شمیرانی

توجه : لازم به ذکر می باشد ، که فایل پی دی اف منبع نیز همراه با پاورپوینت برای دانلود قرار داده شده است .