مسجد جامع عتیق اصفهان

مسجد جامع عتیق اصفهان در میدان قیام خیابان علامه مجلسی اصفهان واقع شده است. به بیانی دیگر در بخش قدیمی اصفهان ضلع باختری خیابان هاتف و انتهای بازار بزرگ واقع شده است

• اصالت مسجد:

برخی مورخان معتقدند مسجد عتیق روی بقایای یک اتشکده ساسانی و با خشت خام و اجر ساخته شده است  .گرچه ساختمان مسـجد، آثـار و نشـانه هـاي معماري و هنـري دوره هـاي مختلـف را در بـر دارد، ولـي شكي نيست كه در هر دورة آثار دوره هاي قبلي را تـا حـد امكان محترم و معتبر شمرده اند اقدامات هـر دوره را دركنار آثار قبلي در تكامل و توسعه مسجد به انجـام رسـانده اند.

مسجد جامع اصفهان در طول 12 قرن شاهد تغييرات مهمي بوده و هر دوره نسبت به دورة ،قبل تكامل معماري مسجد را در پي داشته است .

• مرحله اول: قرن دوم هجري سال 156ق

بنیاد مسجد جامع اصفهان در محل فعلی آن در سال 156 هجری قمری با وسعتی متناسب با جمعیت شهر و نیاز آن بنا گردیده است. در حفاریهای باستان شناسی محراب و بخش اعظم دیوار سوی قبله مسجد با گچبری های ناب و استثنایی آن در زیر کف گنبدخانه نظام الملک و شبستان جنوب غربی مسجد کشف گردیده است. جهت قبله مسجد اولیه چند درجه با قبله کنونی مسجد تفاوت داشته است.

• مرحله دوم : قرن سوم هجری سال (۲۲۶) ق) (قرن تهم ٨٤٦ م )

اصفهان به دومین مرحله تحول اساسی خود پا میگذارد مسجد اولیه که دارای ابعاد محدودی بوده تخریب شده و بر روی آن مسجدی عظیم با وسعت چندین برابر مسجد اولیه برپا می گردد . آنگونه که از پلان این مسجد پیداست این مسجد شبستانی در سمت جنوب شش ردیف ستون در ضلع شرقی و غربی دو ردیف ستون و در ضلع شمالی چهار ردیف ستون داشته است.

• مرحله سوم : قرن چهارم هجری سال های ٣٢٦ تا ٤٤٢ ق (قرن دهم و یازدهم میلادی)

اوج جنبش های ملی و عقاید تشیع در ایران در قرن دهم. میلادی (چهارم هجری با روی کار آمدن آل بویه از مردمان ایرانی منطقه شمال کشور مقارن بوده است این حکومت اصفهان را به عنوان یکی از مراکز عمده فرمانروایی خود انتخاب کرد و عملاً مسجد جامع نیز دور از این تحولات باقی نماند

• مرحله چهارم : قرون یازدهم و دوازدهم میلادی سال های ٤٤٣ تا ۵۹۰ هجری

در دوره سلجوقیان  مسجد جامع اصفهان بزرگترین تغییر را از منظر تظاهر کالبد داخلی و خارجی در قرون یازدهم و دوازدهم میلادی به خود دیده است. مهم ترین تحول در معماری دوره اسلامی ایران در این مرحله تاریخی به وجود آمده است . تغییر طرح فضاهای ستوندار شبستانی به مساجد چهار ایوانی که در ابتدا ویژه ایران زمین بود – در قرون یازدهم و دوازدهم میلادی از مسجد جامع اصفهان آغاز شده است .

با ساختن گنبد نظام الملک در جنوب و گنبد تاج الملک در شمال مسجد و ایجاد چهار ایوان بر روی محورهای اصلی صحن مسجد معماری قبلی آن از حالت مسجد شبستانی ساده خارج شده و به سبک چهار ایوانی تبدیل می گردد. از این پس مساجد چهار ایوانی یکی از خصوصیات بارز معماری مسجد سازی نوین شد.

گنبد نظام الملک :

• گنبد دو پوسته آجری
• اولین گنبد ترکین با باریکه تاق باربر جهان
• گوشه سازی ترمبه پتکانه
• شکنج تاق بندی
• سازه هشت ترکی بر روی گریو (گلوی گنبد)

گنبد تاج الملک یا گنبد خاگی :

گنبد همچنان به صورت دوپوسته پیوسته ساخته شده و پوسته های خارجی و داخلی گنبد ترک بندی ها یا اسکلت باربر گنبد را پوشانده اند. گنبد جنوبی با تبدیل پلان مربع به هشت ضلعی و سپس به شانزده ضلعی از طریق ایجاد گوشه سازیهای چهارگانه و قرارگیری استوانه زیر گنبد بر روی آنها اجرا شده است.