شهر زیرزمینی نوش آباد کاشان

• معرفی :

شهر زیر زمینی نوش آباد، که با نام شهر زیرزمینی اویی نیز شناخته می‌شود، یکی از منحصربه ‌فردترین سازه‌های تاریخی ایران است که در دل خاک شکل گرفته است .

 این شهر باستانی نمونه‌ای بی‌بدیل از مهندسی دفاعی، معماری دست‌کند و تدبیر زیستی در شرایط ناامن تاریخ ایران به شمار می‌رود.  موقعیت جغرافیایی آن در کنار ویژگی‌های ساختاری، این مجموعه را به یکی از ارزشمندترین جاذبه‌های منطقه کاشان تبدیل کرده است.

شهر زیرزمینی نوش آباد در دل بافت قدیم این شهر قرار گرفته و بسیاری از ورودی‌های آن مستقیماً از خانه‌های تاریخی، کوچه‌ها، یا آب‌انبارهای سنتی نوش‌آباد آغاز می‌شوند.

• وسعت ساختار شگفت انگیز :

یکی از ویژگی‌های شگفت‌انگیز شهر زیر زمینی نوش آباد وسعت ساختار آن است. برخلاف تصور اولیه، این شهر محدود به محدوده فعلی نوش‌آباد نیست.

برخی بررسی‌های باستان‌شناسی و داده‌های میدانی نشان می‌دهد که شبکه‌ای از تونل‌ها و فضاهای زیرزمینی تا محدوده حصارهای بیرونی شهر و حتی نواحی اطراف نیاسر نیز امتداد دارد.  این گسترش نشان‌دهنده کارکرد دفاعی و ارتباطی گسترده این شهر در زمان‌های گذشته است که می‌توانست نقش مهمی در فرار، پنهان‌سازی و جابه‌جایی امن مردم در زمان خطر داشته باشد.

شهر زیرزمینی نوش‌آباد کاشان از نظر وسعت و ساختار، به ‌عنوان بزرگ‌ترین شهر زیرزمینی دست‌کند در جهان شناخته می‌شود.

• تاریخچه کشف تا ثبت ملی :

شهر زیرزمینی نوش آباد برای اولین بار در سال 1381 با گزارش و پیگیری یکی از دوست داران میراث فرهنگی نوش آباد که در حین حفر چاه در حیاط منزلشان به معماری دستکند دست یافته بود ، شناسایی و پس از اخذ مجوزهای لازم از سازمان میراث فرهنگی کشور به سرپرستی زهرا ساروخانی مورد کاوش قرار گرفت.

 از آن سال تا کنون 5 فصل کاوش باستان شناسی در 6 کارگاه و در قسمت های مختلف شهر انجام و تا کنون بیست هزار متر مربع از آن شناسایی و مورد مستند نگاری قرار گرفته است. از این 6 کارگاه باستان شناسی، 2 کارگاه  پس از اتمام کاوش های باستان شناسی و استحکام بخشی و مرمت برای بازدید گردشگران آماده شده است.

این اثر در تاریخ 8 مرداد 1385 با شماره ثبت 15816 به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌ است و به‌ تدریج به‌ عنوان یک مقصد گردشگری تاریخی معرفی شد.

• استفاده در دوره های تاریخی مختلف :

شهر زیر زمینی نوش آباد نه ‌تنها یک پدیده معماری است، بلکه بازتابی از شرایط سیاسی، اجتماعی و زیستی مردمان گذشته در فلات مرکزی ایران به شمار می‌رود. این شهر در پاسخ به نیاز به امنیت، پایداری و زیست زیرزمینی در زمان‌های ناامن، پدید آمده و در دوره‌های مختلف تاریخی مورد استفاده قرار گرفته است. شواهد باستان‌شناسی و یافته‌های فرهنگی متعدد، حاکی از استفاده چند دوره‌ای از این مجموعه پیچیده و مهندسی‌شده هستند.

بر اساس بررسی‌های باستان‌شناسان، ساخت اولیه شهر زیرزمینی نوش‌آباد به دوران ساسانیان بازمی‌گردد؛ یعنی زمانی حدود ۱۵۰۰ سال پیش. اما این سازه تنها به یک دوره خاص محدود نماند.

در طول قرون بعدی، از جمله دوران سلجوقی، صفویه و قاجار، ساختار شهر زیرزمینی نوش‌آباد توسعه یافت و کاربری‌های متعددی پیدا کرد.

در هر دوره بسته به نیازهای زمانه، بخشی از این شهر مورد مرمت، گسترش یا استفاده قرار گرفته که همین مسئله باعث شده ساختار فعلی تلفیقی از لایه‌های تاریخی مختلف باشد.

• کاربری دفاعی و پناهگاهی :

یکی از مهم‌ترین کاربردهای شهر زیرزمینی نوش‌آباد، پناه بردن مردم به آن در مواقع خطر و حمله دشمنان بوده است.

در دوره‌هایی که حملات خارجی، مانند حمله مغول‌ها یا تیموریان، تهدیدی برای جان و مال مردم محسوب می‌شد، ساکنان به دل زمین پناه می‌بردند.

دالان‌های تودرتو، مسیرهای یک‌نفره، چاهک‌های مخفی، و فضاهای کوچک و کم‌نور، همگی برای افزایش ایمنی و کاهش دسترسی دشمن طراحی شده بودند.  این شهر زیرزمینی به ‌نوعی یک سنگر تمام‌عیار در دل خاک به حساب می‌آمد.

شهر نوش آباد در مسیر راه شهر ری به اصفهان که از راههای فرعی جاده ابریشم است قرار داشته و به همین دلیل دشمنان و غارتگران بسیار به این شهر حمله می کردند. ساکنان نوش آباد که در دشتی فاقد کوهستان و جنگل ساکن بودند و قبلا برای تامین آب مورد نیازشان قنات ها را کنده بودند ، می دانستند خاک استحکام کافی برای به وجود آوردن شهری در زیرزمین را دارد و می توانند در زمان حملات دشمنان از آن به عنوان پناهگاهی امن استفاده کنند.

در بخش‌هایی از شهر زیر زمینی اویی، سازه‌هایی با هدف ایجاد تله یا توقف مهاجم تعبیه شده‌اند. برخی چاهک‌های ناگهانی در مسیر، فضاهای کور بدون خروجی، یا محل‌هایی برای قرار دادن قلوه‌سنگ به‌ منظور مسدود کردن مسیر، همگی بخشی از این سیستم دفاعی هستند.  در صورت نفوذ دشمن، مدافعان می‌توانستند با رها کردن سنگ‌ها یا بستن راه‌های فرعی، مهاجم را در مسیر اشتباه گرفتار کرده یا او را از ادامه حرکت باز دارند.

 این سطح از هوشمندی در طراحی دفاعی، شهر زیرزمینی نوش‌آباد را به یکی از بی‌نظیرترین سازه‌های تدافعی دست‌کند در ایران تبدیل کرده است.

• سایر کاربری های شهر زیرزمینی نوش آباد :

علاوه بر کارکرد دفاعی، شهر زیرزمینی نوش‌آباد نقش‌های متنوع دیگری نیز داشته است. در زمان‌هایی که مردم مجبور به ترک خانه‌ها و زندگی بر سطح زمین می‌شدند، طبقات پایین‌تر شهر، محل سکونت موقت خانوارها بود. در برخی بخش‌ها فضاهایی برای ذخیره آذوقه، انبار آب و مواد غذایی ایجاد شده بود که با طاقچه‌ها و چاه‌های کوچک قابل شناسایی‌اند.

همچنین برخی منابع از استفاده‌های مذهبی و نیایشی این فضاها سخن گفته‌اند.

 از سوی دیگر، در فصل‌های گرم سال، این شهر زیرزمینی به ‌عنوان پناهگاهی برای فرار از گرمای طاقت‌فرسای کویر مرکزی ایران استفاده می‌شد.

• مشخصات معماری :

شهرزیرزمینی در سه طبقه کنده شده است که وسعت و کاربری هر طبقه متفاوت بوده است :

سطح اول، با عمقی حدود ۴ تا ۶ متر، در سطحی نزدیک‌تر به زمین قرار دارد و نقش تدافعی و گمراه‌کننده برای مهاجمان را ایفا می‌کرد. به منظور دسترسی سریع تر یا محل استقرار سربازان استفاده می شده و به دلیل نزدیک بودن به سطح زمین و عدم استحکام کافی خاک ، سطح اول وسعت زیادی نداشته است و فقط شامل راه های ورود ، اتاق ، چاه های ورود هوا، چاه های فریب ، راه های انحرافی ، سرویس بهداشتی و پلکان متصل به پایاب قنات می باشد.

طبقه دوم، در عمق ۱۲ تا ۱۶ متری، فضای سکونت و انبار آذوقه بوده و و بیشترین وسعت را دارا می باشد و برای اسکان موقت استفاده می شده است و شامل اتاق های اسکان ، سرویس بهداشتی، انبار آذوقه، اتاق تجمعات ، چاه های مرتبط طبقات و کانال های ورودی می باشد.

طبقه سوم، در عمق ۱۸ تا 23 متر، به‌ عنوان امن‌ترین نقطه برای پناه گرفتن مردم استفاده می‌شده است. و تنها کانال های ارتباطی برای رفت و آمد بین فضاها بوده است که بعضی از این کانالها از طریق چاه هایی به قنات نیز متصل است.

وجود چاه‌های عمودی ارتباطی بین طبقات مختلف، امکان رفت‌وآمد سریع و پنهان را فراهم می‌کرده است. رفت و آمد از طریق چاه ها به وسیله حفره های کوچکی که در دوسمت دیواره چاه ها وجود داشته و یا به وسیله طناب امکان پذیر بوده است.

در بخش‌های مختلف شهر زیرزمینی نوش‌آباد، اتاق‌هایی به شکل مکعب‌های کوچک دیده می‌شود که با دقت خاصی در دل خاک کنده شده‌اند. این اتاق‌ها که به‌صورت دو به دو در مقابل هم قرار گرفته‌اند، محل سکونت موقت خانواده‌ها در دوره‌های ناامنی بوده‌اند.  در هر اتاق، طاقچه‌هایی برای نگهداری اشیا، چراغ یا وسایل شخصی تعبیه شده و سکوهایی برای نشستن یا خوابیدن ایجاد شده است.

راهروهایی که این فضاها را به هم متصل می‌کنند، عموماً زاویه‌دار هستند تا هم دید مستقیم نداشته باشند و هم فضای دفاعی بهتری فراهم کنند.

• سیستم تهویه طبیعی و نورپردازی :

سیستم تهویه شهرزیرزمینی نوش آباد از طریق کانال هایی بوده که در طبقه اول رو به سطح زمین ایجاد شده اند. چاه­های مرتبط طبقات علاوه بر عملکرد عبور و مرور، باعث جریان یافتن هوا در طبقات پایین می شده است. این عمل در مورد چاه های قنات نیز مصداق دارد.

چاه‌های عمودی تهویه، که با طراحی L  یا U  شکل ایجاد شده‌اند، با اختلاف فشار هوا، اکسیژن را به فضاهای داخلی منتقل می‌کردند.

گردش هوایی که از طریق این چاه ها ایجاد می شده  ،شباهت به اصل پاسکال در فیزیک دارد.

گردش هوا از طریق چاههای U  شکل مرتبط بین طبقات که از طبقه اول مرتبط به سطح زمین بوده و یا چاه های L  مانند که مستقیم به سطح زمین متصل می شده و یا از طریق  قناتها که در عمق پایین تر از شهرزیرزمینی قرار داشته ، امکان پذیر بوده است.

برای روشنایی، از چراغ‌های پیه‌سوز استفاده می‌شد که جای مشخصی در دیواره‌ها برای قرارگیری آن‌ها تعبیه شده است.

این پاورپوینت کامل ، از دو بخش زیر تشکیل شده است :

• بخش اول : آشنایی با معماری دستکند
• بخش دوم : بررسی کامل شهر زیرزمینی نوش آباد کاشان