بررسی و تحلیل مسجد تاریخانه دامغان

مسجد تاریخانه در جنوب شرقی دامغان واقع شده و یکی از بهترین نمونه های مساجد نخستین در ایران و قدیمی ترین بناهای پس از اسلام است.

اين بناي تمام خشتي از كهن ترين بناهاي شيوه خراساني مي باشد  كه در سال 150(ه.ق) در دامغان ساخته شده و از مهمترين خصوصيات ان خود بسندگي در ساخت ان است . براي ساخت بنا از خاكي كه در همان نزديكي بوده استفاده  شده تا بنائي سازگار در طبيعت در منطقه خود نمائي كند .

درباره تاریخانه و زمان ساخت بنای اولیه آن، صاحب نظران بسیاری بحث کرده اند :

• نویسنده مرآه البلدان، دستور ساخت تاریخانه را به امیرالمؤمنین علی(ع) نسبت داده است
• آندره گدار، تاریخ ساخت این بنا را اواسط قرن دوم هجری ذکر کرده است.
• آرتور پوپ، ساخته شدن این مسجد را بین سال های ۱۳۰ تا ۱۷۰ هجری دانسته است
• محمد کریم پیرنیا تاریخ ساخت آن را حدود ۱۵۰ هجری می داند.

باتوجه به بررسی هایی که در اطراف این مسجد شده است و پیدا شدن بقایای کاخی از دوره ی ساسانی بعضی معتقدندکه این مسجد بر روی اثار ساسانی ساخته شده است.

پس از بررسی‌های باستان شناسانی چون اریک اشمیت و آندره گدار مشخص شد که آجرهای بزرگ این بنا شباهت فراوانی با آجرهای قصر ساسانی تپه حصار داشته و این بنا از ویژگی‌های بناهای ساسانی برخوردار می‌باشد؛ بنابراین باید آن را در زمره بناهای ساخته شده در اوایل ورود اسلام به ایران دانست.

• وجه تسمیه :

در وجه تسمیه این بنا گفته اند که تاری به معنای خداست و تاریخانه یعنی خدای خانه .

 عده ای بر این باورند که این مسجد قبلاً آتشکده بوده و پس از تسلط اعراب، آن را ناری خانه خوانده اند و سپس به تاریخانه معروف شده است. و ..

• بررسی ساختمان مسجد تاریخانه :

ساختمان مسجد مشتمل بر يك صحن يا حياط مركزي است كه اطراف ان را رواق هاي سرپوشيده احاطه كرده است.

اگر چه بخشی از ساختمان اصلی بازسازی شده و به طور طبیعی در مدت حود 900 سال خراب شده ، آن قدر دست نخوره باقی مانده که کیفیت خود را نشان می دهد . طرح اصلی آن به سبک صحن مرکزی است : یک صحن بزرگ تقریبا چهار گوش و در گرداگرد آن رواق هایی با طاق ضربی روی ستون های مدور

صحن این مسجد ۲۶/۷۲ متر طول و ۲۵/۷۲ متر عرض دارد که دور تا دور آن را رواق هایی فرا گرفته است. بدین ترتیب که ۲۳ دهانه طاق بدین صحن باز می شود.

ورودی این مسجد از جناح طولی شرق است. پوشش مسجد با طاق های گهواره ای بر روی قوس ها و ستون های مستحکم صورت گرفته است.  امروزه طاق های گهواره ای مسجد فرو ریخته اند ولی در شکل اصلی قابل مقایسه با طاق های گهواره ای مسجد جامع فهرج بوده اند.

برای نگهداری طاق ها ، ستون های عظیمی از آجر بر پا شده که توسط قوس هایی به همدیگر و به دیوار وصل شده اند. بر روی این قوس ها نیز دیواری به بلندی یک متر ساخته و سپس طاق گهواره ای را بر آن سوار کرده اند.

شبستان مسجد روي هجده ستون مدور ( سه رديف شش تائي ) استوار شده است و اين ستون ها يك متر و نيم قطر دارند و از نظر ويژگي معماري مشابه كاخ هاي ساساني ساخته شده است.

ستون های این مسجد مدور به قطر ۱۶۰ سانتیمتر و محیط ۴/۹ تا ۴/۹۷ متر است و ارتفاع آن از سطح زمین تا محلی که طاق بر آن تکیه دارد، ۲۸۴ سانتیمتر و تا پشت بام ۶ متر است.

در بخش غربی مسجد بناهای وابسته ای وجود داشته که امروزه به طور کامل از بین رفته اند؛ از جمله این بقایا میتوان به یک مناره با مقطع چهارگوش اشاره کرد. این مسجد جزء نخستین مساجد ایران است که در آن مناره ساخته شده است. این مناره که در کنار مسجد بوده، ۶/۵ متر مربع وسعت داشته است.

ساخت این مناره می تواند به تأثیر از مناره مساجد عراق باشد، هرچند ممکن است آنها خود از معماری دوره ساسانی تأثیر پذیرفته باشند.

در زمان بازسازی مسجد در قرن سیزدهم هجری به جای طاق های مازه دار ( بیضوی) اصلی که اغلب فرو ریخته بودند، طاق های نوک تیز جناغی بنا شدند، هر چند که در بخش هایی از بنا نمونه هایی از طاق های مازه دار اولیه به چشم می خورد.

• نقشه عربی ، ساختمان ایرانی :

معروف ترین بنای اولیه ی اسلام در ایران، مسجد تاریخانه ی دامغان است . این بنا از حیث نقشه، عربی و از حیث ساختمان کاملاً ایرانی است . مسجد تاریخانه دامغان در دوره های بعد تکمیل شده و در نقشه اولیه ی آن تغییراتی صورت گرفت.

در بنای تاریخانه یعنی در اشــــــکال معماری که در آن به کار برده اند و در شکل ساختمان هیچ چیز نیست که ایرانی خالص نباشد ، حتی می توان گفت در این بنا هیچ شکل و هیچ جزئی از ساختمان نیست که متعلق به معماری زمان ساسانیان نباشد .

تاریخانه از حیث نقشه به قدری بیگانه از ایران است و از حیــــــث ساختمان به قدری ایرانی است که یکی از مسافرین که به این قبیل اماکن  توجه داشته یعنی«ایستویک» تصور کرده است که خرابه های آن یکی از معابد یا یکی از قصرهای دوره شهر هکاتم پیلس است.

ویژگی های کلی مسجد تاریخانه :

• شبستان ستون دار
• حیاط مرکزی
• ستونهای گرد و قطور نسبت به بار وارده
• مصالح آجری
• پوشش بخش میانی طاق آهنگ و بقیه قسمت ها طاق چشمه
• در اول چفدها مازه دار ، بعد ها تبدیل به چفدهای تیزه دار
• دهانه وسط بزرگتر در جهت شکوه دادن به بنا

معماری مسجد تاریخانه پس از مسجد جامع فهرج و مسجد جامع نایین قدیمی ترین مسجد ایران است، در کنار ویژگی های منحصر به فرد ساختاری به لحاظ کارکرد ویژگی های شاخصی دارد.

نقشه این بنا نقــشه مساجد صدر اسلام است که از هر عنصر خارجی عاری است.