بررسی تزئینات در معماری عمارت مسعودیه و مقایسه با نمونه های مشابه غربی

دوره قاجار، دوره تضاد در ارزش ها و اندیشه های معمارانه و تنوع در گرایش ها و شیوه های معماری شهری است. این تنوع و تضاد که متأثر از عوامل گوناگون و رویکردهای مختلف سنت و تجدد است، بیش از همه در حوزه معماری عمارتهای مسکونی نمود پیدا کرده است.

در تاریخ هنر معماری تهران، دوران قاجار از اهمیت ویژه ای برخوردار است. زیرا در این دوره بود که برای نخستین بار، شیوه های معماری غربی به همراه شاخصه های متعدد آنها وارد سبکهای معماری تهران شد و گاه در تلفیق با معماری سنتی و گاه مجزا از آن قرار گرفت و در مجموع، تحولی را در سیر معماری این شهر ایجاد کرد.

یکی از نمودهای بارز این جریان تغییرات موجود در سبکهای استفاده شده در باغ عمارتهای تهران است که همگی با وجود تعلق به یک دوره تاریخی، برخوردار از گوناگونی هایی در سبک های معماری و فضاسازی اند.

از میان باغ عمارتهای شاخص در تهران باغ -عمارت مسعودیه در حال حاضر دارای وضعیت مناسب تری نسبت به سایر باغ عمارت ها بوده و حاوی مدارک و اسناد تاریخی جامع تری است و لزوم پژوهش بیشتر در این زمینه و بررسی تحلیلی لایه های مختلف معماری این بنا احساس می شود.

هدف از این بررسی، شناخت هرچه بیشتر عناصر متشکله برگرفته از غرب در این بنای تاریخی و بررسی و مقایسه تطبیقی آن با نمونه های مشابه اروپایی است. روش تحقیق مورد استفاده از نوع کیفی و توصیفی تاریخی می باشد.

 آنچه پس از بررسی های به عمل آمده در مورد تزئینات این باغ -عمارت (اعم از آجرکاری، گچکاری، کاشی کاری، چوب کاری، آیینه کاری و غیره) حاصل شده است، مبین این امر است که :

در عمارتهای تاریخی به جا مانده در مجموعه مسعودیه همگام با استفاده از الگوهای نئوکلاسیک اروپایی، از الگوهای اسلامی و همچنین برخی نقش مایه های ایران باستان نیز استفاده شده است.

هنر و معماری ایرانی در دوره قاجار به واسطه ارتباط آن با غرب دستخوش تغییراتی شد و نقش موثر و ویژه ای بر محتوای تزئینات بناهای دوره قاجار گذاشت. در این دوره هنرمندان بسیاری به اروپا و کشورهای غربی سفر می کنند. به همین خاطر می توان این دوره را سرآغاز تقابل سنت و مدرنیته دانست. در طول تاریخ پادشاهان تلاش خود را کرده اند تا قدرت خود را در قالب عمارتهای با شکوه خود با تزئینات داخلی و خارجی نفیس به نمایش بگذارند. عناصر تزئینی معماری دوره قاجار تهران در باغ عمارتهای آن حاکی از این امر است.

از جمله باغ عمارت های شاخص در تهران می توان به موارد ذیل اشاره داشت: باغ و عمارت مسعودیه، سلطنت آباد، دوشان تپه، سرخه حصار، فردوس، دوستعلی خان معیرالممالک، اتابک و امین الدوله. در این مورد که معماری این عمارت ها از معماری غرب تاثیر پذیرفته است، شکی وجود ندارد.

در میان عمارت های مذکور باغ -عمارت مسعودیه از مدارک استادی کامل تری برخوردار است، بنابراین در این پژوهش به عنوان نمونه موردی، عناصر تزئینی برگرفته از غرب در ساختمان های مجموعه مسعودیه مطالعه می شود.

در پایان انتظار می رود پس از بررسی و شناخت جامع لایه های تزئینی و ساختاری باغ – عمارت مسعودیه، الگوهای برگرفته از چند نمونه غربی مقارن با آن استخراج شده و از منظر شناخت عناصر تشکیل دهنده، تزئینات و لایه های ساختاری آنها مورد بررسی تطبیقی قرار گیرند.

• معرفی مجموعه تاریخی فرهنگی باغ عمارت مسعودیه :

مجموعه تاریخی فرهنگی باغ عمارت مسعودیه در میدان بهارستان تهران و در تقاطع خیابان اکباتان - ملت واقع شده است.

باغ عمارت مسعودیه به دستور مسعود میرزا، ملقب به ظل السلطان، فرزند ناصرالدین شاه، در 1295 هجری قمری، و به سرکاری رضا قلی خان (ملقب به سراج الملک) در زمینی به وسعت حدود 4000 متر مربع و مرکب از بیرونی (دیوان خانه) و اندرونی و دیگر ملحقات بنا شده است .

آن چه که امروز تحت عنوان باغ عمارت مسعودیه باقی مانده، در واقع مشتمل بر نیمه غربی مجموعه، یعنی زمینی بالغ بر 1/5 هکتار مساحت است.

بناهای تاریخی باقی مانده را می توان بر اساس وضع موجود به دو بخش مشخص تقسیم نمود :

محوطه شرقی که شامل باغ، حیاط مرکزی، عمارت سردر کالسکه رو و عمارت دیوان خانه بوده

و محوطه غربی که توسط دیواری مشبک از بخش  شرقی مجزا شده است. این محوطه به ترتیب شامل عمارت سردر اصلی (پیاده)، حیاط خلوت و عمارت مشیر الملکی و حیاط مشیری، عمارت و حياط  سيد جوادی، عمارت سفره خانه و آبدارخانه بوده است.

• خصوصیات تزئینات كل مجموعه مسعودیه :

در رابطه با تزیینات معماری این بنا می توان به این نکته اشاره کرد که علاقه زیاد ظل السلطان به سلطنت و تقلید در امور و کارها از مقام پادشاهی، برای نشان دادن عظمت و مقام خویش، سبب گردیده تا مجموعه مسعودیه را به عنوان جانشینی برای مجموعه کاخ گلستان بر پا کند.

حتی در ساخت تزیینات معماری ایرانی سعی شده است تا شکوه و عظمت بناهایی همچون عمارت بادگیر و یا تخت مرمر را الگو قرار دهد .

معماری و تزئینات منحصر به فرد به جامانده از قاجار که می توان برای معرفی معماری این بنا از آن بهره جست عبارتند از:

آجرچین های خارج از ساختمان، ارسی های چوبی، کاشی کاری، آینه کاری، خطاطی، حجاری، گچبری های انجام شده در داخل ایوان ها و نقاشی ها، مقرنس کاری، کاشی های هفت رنگ با طرح غلامان و ملازمان آماده به خدمت در حاشیه هایی با گل و بته آمیخته و ازاره های سنگی و فلزکاری .

در خصوص تزئینات داخلی مجموعه باید گفت بیشترین نوع تزئین در این بخش، گچبری های نیم برجسته می باشد که از اصل مهم زیباشناسی در طرح ها یعنی تناسب 1 / 1 استفاده شده است. از ویژگی های نقوش تزئینات در این مجموعه تقارن و تکرار در متيف های گیاهی، هندسی، حیوانی است و همچنین مفاد تزئینات در قاب زمینه با رنگ مشخص است.

از برجسته ترین تزئینات عمارت سردر می توان به موارد زیر اشاره نمود :

• طرح های هندسی و گل و بوته اسلیمی در کاشی کاری در جلوخان
• کتیبه های بالای سردر
• مقرنس های بالای درها و پنجره های ورودی اصلی

تزئینات در عمارت سید جوادی :

تزئینات برجسته نمای بیرونی عمارت سید جوادی شامل گچبری با نقوش گیاهی، گل و گلدان، در کتیبه های بالای پنجره ها، برگ های کنگر در سرستون ها، کاشیکاری با طرحهای گیاهی و غلامان و ملازمان و چوبکاری در درها و پنجره ها است.

در خصوص نقوش گلدان ها و سفالینه های لعابدار نقش برجسته در طرح های کاشی ها می توان گفت تاثیر اروپائیان نقش بسزایی داشته است.

در این مجموعه نیز مثل سایر بناهای قاجار علاقه به منظره پردازی و سبک های شهرسازی و نیز عناصر خاص معماری که شاخص آن تزئین پنجره ها، بام های شیبدار و بعضی از عناصر نئوکلاسیک دیده می شود .

• تزئینات در عمارت حوضخانه (سفره خانه) :

در نمای ایوان حوضخانه نقش های اجراء شده اکثراٌ طرح های کارت پستالهای غربی است که نشانگر تغییر در نوع آراستن چهره و پوشش زنان و مردان قاجار است که گویای موج تاثیرات فرهنگی در زندگی ایرانیان آن زمان می باشد.

علاوه بر این فرم های زیبای گچبری و پیچ و تابهای اسلیمی و کنگری ها در سفره خانه از دیگر تزئینات برجسته این بنا است.

• منبع :

بر اساس فایل مقاله ای با " بررسی تحلیلی تزئینات برگرفته از معماری غرب در باغ عمارت مسعودیه " نوشته زهرا اعظمی ، فاطمه امیریان و سارا سوهانگیر – منتشر شده در دومین کنفرانس پژوهش های معماری ، شهرسازی و مدیریت شهری

لازم به ذکر می باشد که فایل پی دی اف مقاله منبع نیز همراه با پاورپوینت برای دانلود قرار داده شده است .