کاروانسرای خانات ( 107 اسلاید )

• تاریخچه کاروانسرای خانات :

بنایی که تحت عنوان کاروانسرای خانات بررسی و معرفی می گردد در محدوده منطقه دوازده تهران که جزئی از بافت تاریخی تهران را تشکیل داده است قرار دارد . این بنا در خیابان صاحب جمع پایین تر از چهارراه مولوی و در میدان امین السلطان واقع شده است.

این کاروانسرا در مثلثی قرار گرفته که از شرق به خیابان ری از غرب به خیابان امین السلطان و در امتداد آن خیابان صاحب جمع و از شمال به خیابان مولوی برخورد می نماید. این ملک با مساحت عرصه ۱۰۰۰۰ متر مربع و عیان ۶۰۰۰ متر مربع، در دوره قاجار بنا گردیده است.

سرای خانات حدود ۸۰ سال پیش توسط مرحوم حاج سید علی اردهالی که از تجار معروف فرش ایران در اواخر دوره قاجاریه بوده است خریداری می شود . وی در زمان حکومت رضاخان فوت می کند و مالکیت سرای خانات به حاج سید جعفر سجادی اردهالی پسر مرحوم حاج سید علی می رسد. بعد از فوت حاج سید جعفر در سال ۱۳۵۵ ه.ش) سرای خانات بین وراث ایشان تقسیم می گردد، که در حال حاضر متعلق به آقای محمد اردهالی از نوادگان ایشان می باشد.

این کاروانسرا دارای پلان مربع و دو ایوانه می باشد که با قرارگیری در میدانی پر تردد ارزش تجاری آن دو چندان می گردد. این اثر ارزشمند در سال ۱۳۸۲ با شماره ثبت ۱۰۴۱۸ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.

ساختمان فعلی از سال ۱۳۸۲ در دست مرمت و بازسازی قرار گرفته است که کارفرمای آن آقای اردهالی و آقای قنداق ساز عملیات اجرایی آن را انجام داده اند. بر اساس طرح احیای در نظر گرفته شده، این کاروانسرا پس از اتمام عملیات مرمت و احیا به صورت یک بازارچه بزرگ و ارائه برخی خدمات رفاهی مورد استفاده عموم قرار می گیرد.

اعطای این کاربری جدید و حضور فعال شهروندان در این مرکز موجب باز زنده سازی و احیای کاروانسرا خواهد شد که از جمله اقدامات مؤثر در حفظ این بنا و ارتقای سطح زندگی شهری در این محله تاریخی است.

• معرفی فضاهای معماری کاروانسرای خانات :

سرای خانات دارای پلانی به شکل مربع و با طرح دو ایوانی و مساحتی حدود ده هزار متر مربع است که حدود شش هزار متر مربع آنرا بنا و بقیه را صحن شامل میشود در اطراف این بنا ساخت و سازهای جدیدی صورت گرفته است اما تا حدودی عناصر معماری هم دوره این بنا در اطراف آن دیده می شوند.

این اثر تاریخی که از قدمتی در حدود بیش از یک قرن برخوردار است به خوبی حد و حصر طرح و رنگ فضاها و ارزشهای معماری یک سرای دوره قاجاری را منعکس می نماید . در اضلاع اصلی شمالی و جنوبی و غربی و شرقی صحن مرکزی حجره هایی وجود دارد که مجموع تعداد آنها به پنجاه باب می رسد.

در اضلاع فرعی شمال غربی شمال شرقی جنوب شرقی جنوب غربی فضاهایی برای تقسیم راه ها تعبیه شده است که دستیابی به انبارهای پشت حجره ها باره بند و پشت بام از این فضاها میسر می گردد.

این بنا دارای ۱۳ حجره در جبهه شمالی ۹ حجره در جبهه شرقی ۱۳ حجره در جبهه جنوبی ۱۲ حجره در جبهه غربی و ۹ حجره در حد فاصل ورودی اصلی تا جبهه غربی می باشد .  این بنا دارای ورودی شترخان ، ایوان ، ایوانچه ، بارانداز و سرویس بهداشتی می باشد.

• تیپولوژی پلان کاروانسرای خانات:

به طور کلی پلان کاروانسرای خانات درای شکل مشخصی از انواع اشکال و فرم های مخصوص به ساخت کاروانسرا نیست و تقریباً در دسته کاروانسراها با پلان متفرقه قرار می گیرد .

همانطور که در مباحث زیر ذکر شد، فرم پلان کاروانسرا مدور و یا چند ضلعی و اکثراً مستطیل سپس مربع و هشت ضلعی می باشند.

فــرم پلان کاروانسرای خانات تقريباً مشابه ذوزنقه قائم الزاویه است. حيـاط به شکل مربع می باشد که ابتدا حجرات دور آن شکل گرفته اند و در حلقه بعدی تشکیل کاروانسرا در سه جبهه شرقی شمالی و جنوبی اصطبل ها قرار دارند . جبهه جنوبی منظم تر از جبهه شمالی است که دارای یک پخی نیز می باشد.

• هندسه و تناسبات :

این بنا به طور کلی در طراحی پلان نما و جزئیات از تناسب مشخصی برخوردار است که در مجموع همه این تناسبات نیازهای لازم برای کاربری مورد نظر در زمان خود را فراهم می نموده است.

تناسبات مناسب در و پنجره ها علاوه بر فراهم نمودن نور لازم برای بنا در ایجاد زیبایی نمای ساختمان نیز مورد توجه بوده است.

همچنین تناسبات طرح پلان بنا نیز در تأمین فضاهای لازم و جلوگیری از اتلاف انرژیهای گرمایش و سرمایش در بنا موثر بوده است.

• کاربری های گذشته در کاروانسرای خانات :

این کاروان سرا به نام بنگاه خانات شناخته و از آن به عنوان انبار استفاده میشده است. کاروانسرای خانات در ضلع شرقی میدان امین السلطان احداث گردید. بنا در سال ۱۳۵۷ دچار حریق شد و ورودیهای غربی و شرقی در آتش سوزی مسدود گردید؛ سپس کاروانسرا به بنگاه و بعد به انبار تغییر کاربری داد. بعد از ثبت جهانی نوروز در سال ۱۳۸۸ با همکاری سازمان میراث فرهنگی و شهرداری منطقه ۱۲، برای نخستین بار جشن ملی عید نوروز به مدت دو سال سالهای ۸۹ و ۹۰ در این کاروانسرا برپا شد. همچنین دو فیلم سینمایی در این مکان فیلمبرداری شده که از اتفافات فرهنگی پس از احیای کاروانسرا است.

• پوشش ها در کاروانسرای خانات :

پوشش سقف ها به صورت تاقهای کلمبو ،آهنگ ترکین چهار بخش عرقچین با اجرای تاق ضربی و یا به صورت تاق و کجاوه میباشند سقف حجره ها به صورت تاق و تویزه ای است که دارای ۴ تویزه و ۳ عدد کجاوه می باشند، تویزه ها سه آجره و به روش رومی میباشند. تاق و تویزه های این قسمت به شکل آهنگ میان قوسهای نیم دایره و تاق آن ضربی از چهار طرف با الگوی خاص خود (حصیری) میباشد. راهروهای گوشه های سرا دارای پوشش تاق و تویزه با تویزه های رومی هستند. جبهه شمالی و جبهه شرقی قسمت باره بند و شترخان پشت حجره ها دارای پوشش تاق چشمه از نوع چهار بخشی است که به علت سرشکن کردن در ساخت بنا بر مربع مستطیلی به اضلاع ۳/۲۱ × ۳/۶۰متر پیاده شده است. پوشش بام آن پس از مرحله طرح مرمت و احیاء در حال حاضر به صورت ایزوگام می باشد.

• کاربندی کاروانسرای خانات :

این نوع تاق از زیباترین و پیشرفته ترین نوع تاقها از نظر ساختمانی نسبت به زمان خود میباشد، در این تاق با فنونی پیشرفته مسائل مهم ایستایی ساختمانی حل شده است. با کاربرد لنگه ها و تویزه ها و استفاده آجر، از نظر فنی سازه ای سبک و سریع الاجراء و از نظر شکلی سازه ای زیبا با امکان بوجود آوردن اشکالی که بیان اعتقادی سازنده را میرساند شکل می گیرد. مجموعه تویزه ها و لنگه ها بعد از قرار گرفتن و پوشیده شدن با آجر به صورت سازه ای ایستا در آمده و مابین این تویزه ها با تیغه های آجری با ضخامت کم پوشانده می شود.

• احیاء کاروانسرای خانات با آموزشگاه و نمایشگاه فرش :

با توجه به اینکه قدیم الایام میدان امین السلطان و بازار هرندی محل عرضه و خرید و فروش فرش بوده است، بازگرداندن آن به اصالت اولیه پیشینه تاریخی و هویت بخشیدن مجدد به میدان امین السلطان عملی ارزشمند می باشد. از طرفی امکان ایجاد محلی برای آموزش این هنر ارزشمند در جوار بازار آن نیز در کاروانسرا میسر است. کاروانسرا دوباره می تواند در تعامل با بافت اطراف خویش قرار گرفته و هویت خویش را باز یابد. وجود آموزشگاه هنر در بافت سبب بالا رفتن سطح فرهنگ منطقه نیز می شود و همچنین می تواند به عنوان محلی برای بازدید علاقه مندان به این حرفه و تبدیل گردد از این رو با توجه به موارد ذکر شده، آموزشگاه و نمایشگاه فرش ، بهترین گزینه جهت طرح احیای کاروانسرای خانات می باشد.