بررسی طرح مرمت و احیاء مسجد شیخ صفی و مسجد اردبیلیان رشت

در این پاورپوینت طرح مرمت و احیاء دو مسجد تاریخی در شهر رشت مورد بررسی کامل قرار گرفته است . هر دو طرح توسط مهندسان مشاور عمارت خورشید و مهندس فرامرز پارسی اجرا شده و از لحاظ برخی خصوصیات ظاهری و نمای اجری ، هر دو طرح مشابه با یکدیگر می باشد .

• 1- مرمت و احیا مسجد صفـــی (مسجد سفید یا شهیدیه) :

مسجد صفی که به نام‌های سفید یا شهیدیه نیز معروف است، در بافت قدیمی رشت و در محله‌ای هم‌نام با مسجد، در محدوده بازار تاریخی شهر واقع است.

 این مسجد یکی از قدیمی‌ترین مساجد رشت محسوب می‌شود.

برخی احداث این مسجد را به شیخ صفی الدین اردبیلی نسبت می‌دهند و روایت دیگر، آن را محل شهادت محمد باقر میرزا ملقب به صفی الدین میرزا، پسر شاه عباس دانسته و انتخاب نام شهیدیه را به همین منظور ذکر می‌کنند.

این مسجد به شماره 197 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌ است.

بنای اولیه مسجد در اوایل دوره پهلوی اول، تحت نظر آیت‌الله حاج سید محمد تقی رودباری از عالمان زاهد و وارسته که قریب به ۳۰ سال (از ۱۲۹۰ تا ۱۳۱۹ شمسی) امامت مسجد صفی را عهده دار بودند و توسط حاج اسماعیل جبار زاده (معروف به جبار اٌف) با مبلغ ۴۰۰ تومان آن روز، تجدید بنا شد و بقیه هزینه ساختمان تحت اشراف حاج سید محمد تقی رودباری با کمک خیرین نیکوکار و به همت مرحوم سمسار باشی تامین گردید.

براساس شواهد قابل اتکا و از آن جمله گراور تاریخی در دسترس، بنای اولیه مسجد، ساختمانی یک اشکوبه‌ی آجری است که به شیوه‌ی رایج در معماری منطقه احداث شده است.

 بر اساس طرح موجود از مسجد که در دوره‌ی قاجار توسط فردی ناشناس تهیه شده است و می‌توان بر اساس آن، ساختار اولیه‌ی بنا را تا حدودی با وضعیت امروزی آن مقایسه کرد، شبستان مسجد با ساختاری مربع شکل و ابعاد 11,60 ، 11 متر در بخش شرقی مجموعه قرار دارد.

مناره‌ی تاریخی بنا که امروزه در میان شبستان زنانه محصور شده، در گذشته بصورت آزاد به ضلع غربی شبستان و اتاق چاه (منسوب به امام زمان (ع)) متصل بوده است. همچنین وضوخانه و دارالخلاء (سرویس بهداشتی) نیز در بخش شمال غربی شبستان قرار داشته است.

تغییرات گسترده بنا در طول چند دهه اخیر و الحاقات غیرفنی به بنا (ایجاد شبستان زنانه، توسعه سرویس‌های بهداشتی و…) سبب ناخوانایی بخش‌های تاریخی بنا شده بود.  از سوی دیگر، بروز آسیب‌های سازه‌ای (تحت تاثیر الحاقات معاصر) و تاثیر فزآینده عوامل فرساینده به ویژه نزولات جوی و رطوبت اشباع در بستر استقرار بنا، وضعیت این مسجد تاریخی را تحت‌الشعاع قرار داده بود.

در سال ۱۳۹۶ و با درک ارزش‌های بنا و لزوم حفاظت از میراث تاریخی و مذهبی شهر توسط نهادهای موثر (بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، سازمان برنامه و بودجه و اداره کل میراث استان گیلان) طراحی مرمت این بنا به مهندسان مشاور عمارت خورشید واگذار شد.  با اولویت‌دهی طراحان به ساختار اصیل بنا و آزادسازی بخش‌های تاریخی و نیز پاسخگویی به نیازهای کاربران امروزی، طرح مرمت مسجد تهیه و به تصویب کارشناسان میراث فرهنگی کشور رسید.

در بهمن سال ۱۳۹۸، عملیات اجرایی ساماندهی و مرمت مسجد صفی توسط شرکت مهندسی صاحب‌آباد پرتو، آغاز گردید.

 در طی دو سال، با تخریب بخش‌های الحاقی معاصر و آزادسازی ساختارهای تاریخی (و بویژه مناره آجری بنا)، ساختار اولیه مسجد رخ نشان داد. در همین مدت، دیوارها و عناصر باربر، با بهره‌گیری از تکنولوژی سازگار مورد استحکام‌ بخشی قرار گرفته و سازه خرپای چوبی تقویت شد.

 با انتقال شبستان زنانه به بخش فوقانی ضلع شرقی، امکان حذف مداخلات دهه ۷۰ شمسی فراهم شد. از سوی دیگر با اندود برداری از جداره‌های سیمانی بنا، لایه آجری بنا احیا و بصورت دقیق مرمت گردید.

در فضای داخلی نیز، کاشی‌کاری‌ها، تزئینات گچی که زیر اندودهای گچی و پلاستر قرار گرفته بودند، با روش‌های اصولی و کارآمد مورد پاکسازی و مرمت واقع شده و بخش‌های از دست رفته آنها، با نمونه‌های ساده‌تر، تثبیت شد.

 با اتمام عملیات اجرایی و تجهیز بنا به سیستم‌های تاسیساتی نوین، کاربری بنا بعد از دو سال وقفه در شهریور ۱۴۰۰، از سر گرفته شد.

• 2- مسجد اردبیلیان رشت :

مسجد اردبیلی‌ها، از جمله مساجد تاریخی شهر رشت است.

مسجد اردبیلیان در محدوده‌ی بازار قدیم رشت، در ابتدای بازار لوازم برقی خانگی، در محله‌ی زاهدان شهر رشت، در جوار بقعه‌ی متبرکه‌ی آقاسید ابراهیم (ع) قرار دارد. در ابتدای این راسته (کوچه تولیه) مسجد بادی اله و در ادامه‌ی مسیر مسجد اردبیلیان و مسجد صفی قرار گرفته‌اند .

موقعیت بنا در نقشه تاریخی رشت (۱۲۸۷ه. ق/ ۱۲۴۹ه. ش) که در دوره ناصری تهیه شده است، مشخص است.

سال ساخت بقعه و مسجد همزمان و اواخر دوره‌ی قاجار است. هرگونه اظهار نظر در باب تاریخ ساخت بنا به سبب عدم وجود اسناد معتبر تاریخی، با شک و شبهه همراه خواهد بود و تاریخ بنای اولیه‌ی این مسجد دقیقا روشن نیست.

شواهد یافت شده در اقدامات مرمتی از جمله کتاب قرآن دست نویسی که تاریخ وقف آن توسط یک تاجر اردبیلی به حدود ۱۵۰ سال پیش (شهر رمضان ۱۲۹۴) بر می‌گردد، قدمت بنا را به اواسط دوره قاجار نسبت می‌دهد.

به دلیل همجواری مسجد با بقعه‌ی آقا سید ابراهیم، نام مسجد نیز به همین نام معروف بوده است.

مساحت بنای اصلی مسجد حدود 160 مترمربع بوده و به همراه خانه‌ی خادم مسجد مجموعا 260 متر‌مربع می‌باشد و فضاهای خانه‌ی خادم و سرویس‌های بهداشتی و حیاط در جبهه‌ی جنوبی مسجد قرار گرفته‌اند. بنای مسجد، مشتمل بر ساختاری مستطیل شکل است که به شیوه شبستان ستون‌دار (دو ستون در محور میانی) در یک اشکوب ساخته شده است. پوشش سقف مسجد شیب‌دار و سفال پوش با خرپاهای چوبی می‌باشد.

استقرار بنا در کنار بقعه سید ابراهیم در محدوده بازار تاریخی شهر و مجاورت آن با محله ساغری‌سازان از یک سو و وضعیت نامناسب سازه، فرسودگی شدید بدنه‌های آجری و تخریب عناصر چوبی آن -که ناپایداری بنا و بهره‌برداران آن را در برابر عوامل تهدید کننده افزایش داده بود- سبب جلب توجه مدیریت شهری و نهادهای موثر به موضوع حفاظت و مرمت این مسجد گردید.

با تهیه طرح مرمت و ساماندهی بنا، اقدامات اجرایی توسط تیم فنی شرکت صاحب آباد پرتو در خرداد سال ۱۳۹۹ آغاز شد.

با اجرای عملیات استحکام بخشی سازه‌ای بنا، حذف نیم طبقه الحاقی، مرمت تزئینات وابسته به معماری و متعلقات چوبی، مرمت جداره‌های بیرونی، احیای کاشی کاری و مرمت کف و سقف شبستان، با نظارت متخصص امر و استادکاران ماهر انجام پذیرفت و در خرداد ماه سال ۱۴۰۰ به پایان رسید.

• منبع : سایت هنر معماری