بررسی جامع تاریخچه و طرح مرمت و احیاء بانک تجارت شعبه میدان امام خمینی ( موزه بانک تجارت )

ساختمان تاریخی موزه بانک تجارت مربوط به دوره قاجار است و در تهران، ضلع شرقی میدان توپخانه (میدان امام خمینی) واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۲ بهمن ۱۳۸۱ با شمارهٔ ثبت ۷۴۴۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است .

ساختمان تاریخی بانک تجارت (بانک بازرگانی)، نخستین بانک طراحی شده در ایران است که طی سال‌های 1308 1306- ه.ش پس از تخریب ساختمان بانک بازرگانی که خانه شخصی میرزا قهرمان امین ‌لشگر بود، با بهره‌گیری از الگوی بانک‌های اروپایی احداث گردید.

به روایت استاد لرزاده که طراحی و ساخت سردر ورودی و کاسه‌سازی زیبای آن را انجام داده‌اند؛ این بنا توسط معماری انگلیسی به نام “مسترکل” طراحی و اجرا شده است.

ساختار التقاطی بنا که ترکیبی از الگویی وارداتی و تزئیناتی عمدتا ایرانی است، در کنار دیگر بناهای تاریخی محوطه و نیز همجواری‌های ارزشمند موجود در میدان توپخانه (اعم از ساختمان مخابرات، شهربانی سابق، موزه صنعتی و …) ، بر اهمیت این مجموعه افزوده است.

• معماری بنا ؛ یک بازیلیکای رومی !

بنای اصلی ساختمان بانک برگرفته شده از یک “بازیلیکای” رومی است.

 “بازیلیکا” تشکیل شده از یک فضای میانی کشیده و دو فضای جانبی در طرفین می‌باشد که فضای میانی بلندتر از دو فضای جانبی بوده و با ستون‌هایی از فضای اصلی جدا می‌شود

بنای اولیه، باسیلیکایی دو طبقه بود که طبقه همکف آن به فضای میانی (پیشخوان اصلی) و راهروهای اداری در طرفین و طبقه زیرزمین به خزانه بانک اختصاص داشت.

عملکرد بانک که یکی از عملکردهای مدرن به حساب می‌آید؛ قبلاً در ایران سابقه تاریخی چندانی نداشته و عملا در دوره نئوکالسیک معماری اروپا وارد گفتمان معماری می‌شود.

از این رو این بنا به عنوان اولین بانک مدرن ایران و تحت تاثیر همان دوره معماری اروپا و با نگاهی به معماری کلیساهای رومی با الهام از بازیلیکا طراحی می‌شود.

معماری این بنا به عنوان اولین بنای ساخته شده به عنوان بانک در ایران در معماری بانک‌های ساخته شده بعد از خود تاثیر مستقیم داشته است.

فرم ورودی بانک، سردر مرتفع و مجلل، مسیر کشیده شده و سالن با شکوه و مرتفع از جمله تاثیراتی است که معماری این بانک در فضاهای طراحی شده بعدی می‌گذارد و از این جهت واجد اهمیت و قابل بررسی است.

همچنین تلفیق این معماری رومی با سردر کاملا ایرانی با ستون‌های رفیع، طاق تیزه‌دار بین آن‌ها، کاسه‌سازی، جسم آجری و بادگیر گونه‌های بالای بام؛ معماری التقاطی پیشرویی  را در زبان معماری خود به نمایش می‌گذارد.

در طی دوران بهره‌برداری و با افزوده شدن عملکردهای جدید، شکل عمومی بنای اولیه دستخوش تغییر شده و طی چهار دوره ساخت و ساز جدید (در دوره پهلوی)، فضاهایی به آن افزوده شد.

بگونه‌ای که از مهمترین الحاقات آن می‌توان به سردر ارزشمند بنا که یادگار استاد حسین لرزاده است و بخش شرقی بانک اشاره کرد.

بنای بانک با توجه به طراحی آن برای موضوع و کارکرد اداری به نظر می‌آید که نباید دارای تزئینات آن چنان باشد. در حالی که با کمی توجه مشخص می‌شود که این بنا در عین سادگی و بهره‌گیری از معماری اروپایی در بخش تزئینات بیشتر به معماری ایرانی گرایش داشته است.

آجرکاری این بنا با  دقت و ظرافت انجام شده و طرح‌های بسیار متنوع و حجم عمده آن در تشکیل نما از بهترین تزئینات بنا به حساب می‌آیند.

• انواع آسیب ها و ضرورت مرمت :

وجود آسیب‌های متعدد در بنا از جمله آسیب‌های سازه‌ای (ترک‌های ناشی از نشست زمین، ناشاغولی دیوارهای باربر، شکست تیرهای خرپا و…)، ناهنجاری‌های معماری شامل الحاقات نامتجانس و فاقد ارزش، تخریب و حذف جزئیات اجرایی اصیل اولیه و ناخوانایی تزئینات منحصربفرد و… و نیز آسیب‌های تاسیساتی مجموعه، موجب گردید تا بهره‌برداران آن نسبت به انجام مرمت و باز زنده‌ سازی بنا اقدام نمایند.

از همین رو، با طی روند قانونی، مهندسان مشاور عمارت خورشید در سال ۱۳۸۹، ارائه طرح مرمت جامع مجموعه را بر عهده گرفت.

وجود الحاقات متعدد و نامتجانس، سبب افت کیفیت فضایی و جزییات اجرایی اصیل مجموعه شده بود.

همچنین بهره برداری حداکثری از بنا بدون توجه به ارزش‌های تاریخی بنا در طول مدت ۹۰ سال، از یک سو و وجود مشکلات عدیده سازه‌ای و تاسیساتی در بنا، ضمن افزایش خطرپذیری مجموعه در برابر آسیب‌های آنی، آسایش محیطی کاربران را به شدت تحت تاثیر قرار داده و بسیاری از لایه‌های معنایی و ارزش‌های تزئینی بنا را مخدوش ساخته بود.

با توجه به ساختار تاریخی و بسیار ارزشمند بنا، مهم‌ترین ایده‌های طراحی مرمت و احیاء به قرار زیر تعیین شده است :

• وفاداری به ساختار اصیل و تاریخی بنا در کلیه مراحل طرح و اجرا؛
• سعی در خواناسازی بخش‌های ازدست رفته بنا و پاکسازی الحاقات بی‌ارزش صورت گرفته؛
• نمایان سازی بخش‌های مرمت شده از طریق کاربست شیوه‌های متمایز و در عین حال هماهنگ؛
• ادغام عرصه درونی محوطه و محیط پیرامونی بنا از طریق ایجاد کاربری‌های عمومی نظیر موزه- گالری و کافی‌شاپ و افزایش رونق گردشگری در مجموعه و کاهش نگاه امنیتی حاکم بر مجموعه؛
• تقویت ساختار سازه‌ای بنا در پاسخ به نشست‌های ناشی از عبور مترو از زیر بنا و کاهش خطرپذیری لرزه‌ای آن؛
• به‌روزرسانی سیستم‌های تاسیساتی به شیوه ناملموس در کلیه بخش‌ها و ترازهای بنا؛
• تفکیک عملکردی با بهره‌گیری از الگوهای متنوع فضایی موجود در جهت بهینه‌سازی ساختار کارکردی مجموعه

ویژگی‌های طرح مرمت :

• تکمیل فضاهای از بین ‌رفته و حذف شده با رویکرد مدرن و مینی‌مالیستی؛
• انطباق عملکردهای متنوع در کالبد بنا با درنظرگرفتن کلیه فضاهای موجود در بنا؛
• اجرای تکنیک‌های پیشرفته مرمت سازه، شامل حفاری‌های زاویه‌دار، نیلینگ، تزریق گروت، استیچینگ و دیافراگم‌های بتنی و…؛
• اجرای تاسیسات به ‌روز و مدرن در کالبد تاریخی با کمترین نمود ظاهری در ساختار اصیل بنا شامل لاینرهای افقی در سالن اصلی و اسپیلت یونیت‌های سقفی در اتاق‌های جانبی؛
• بهره‌گیری از عناصر تاسیساتی اکسپوز و مدرن در خزانه بانک (موزه و گالری فعلی) بدلیل ویژگی‌های خاص گاوصندوق بتنی مجموعه؛
• افزدون فضاهای موزه و آمفی تئاتر به مجموعه

با توجه به ساختار تاریخی و اصیل بنا و همچنین آسیب‌های بالقوه و بالفعل موجود در آن، مداخلات پیشنهادی در پروژه، بصورت محدود، کنترل شده و صرفا با هدف خواناسازی ارزش‌های فضایی و منحصرا محدود به پاکسازی الحاقات بی‌ ارزش، تثبیت خاک بستر و فنداسیون و استحکام‌ بخشی سازه (در کلیه ترازهای بنا)، الحاق تاسیسات مکانیکی، الکتریکی و الکترونیکی مرکزی بوده است.

از سوی دیگر، با توجه به خواسته کارفرما مبنی بر کارکرد بخشی از بنا به عنوان موزه بانک تجارت، با بهره‌گیری از رویکرد مینی‌مالیستی، جزئیاتی به ساختار معماری اولیه بنا، افزوده شده است.