بررسی تزئینات در عمارت مسعودیه و آسیب شناسی و مرمت آن ها ( 132 اسلاید )

• تاریخچه کلی عمارت مسعودیه :

ساختمان شماره یک وزارت اموزش و پرورش فعلی که در زمان خود به آن نام عمارت مسعودیه و بعضا به کاخ ظل السلطان اطلاق میشد ، متعلق به یکی از رجال قاجاریه به نام مسعود میراز معروف به ظل السلطان ، پسر ناصرالدین شاه بوده است که البته مایملک ایشان به همین عمارت منحصر نمی شد ، بلکه اراضی وسیعی از تهران قدیم را شامل میشد که این ساختمان نیز در داخل اراضی و باغ نام برده ساخته شد.

بعدها اراضی مذکور در تحولات و دگرگونی های بافت شهری تهران آن زمان مورد معامله قرار گرفت و در نهایت عمارت مسعودیه به همراه چند ساختمان مجاور و تقریبا هم شکل در نوع ساخت و محصور در یک محوطه بزرگ ( که همین محوطه فعلی می باشد ) کلا توسط رضاخان پهلوی خریداری شد  و سپس در سال 1304 به وزارت اموزش و پرورش که تا آن زمان در چند اتاق و بالاخانه های مدرسه دارالفنون مستقر بود ، اهدا شد .

مي توان چنين اظهار داشت كه عمارت اصلي يعني دو بناي واقع در جبهه جنوبي ( ديوانخانه ) و ( حوضخانه ، سفره خانه ) و عمارت سردر دچار تغييرات عمده اي نشده است ، ولي بدنه غربي ( همجوار خيابان ملت ) و بدنه شرقي ( همجوار حياط و باغ و باغچه يعني حدفاصل بين بيروني و اندورني ) به طور كلي تخريب گرديده است.

عمارت مشيريه و عمارت سيد جوادي نيز دچار تغييراتي شده است كه بيشتر نشات گرفته از تغييرات سليقه زمان ( احتمالاٌ دوره پهلوي اول حدود سال 1310 مي باشد ) و بازگرداندن آنها به شكل اصلي كار چندان پيچيده اي نيست. سردر كالسكه رو اصالت خود را جزء در موردي ناچيز محفوظ داشته است. بر اساس بررسي هاي انجام شده سردر كالسكه رو در تاريخي پس از سردر اصلي برپا شده است و علي الاصول تمام بناهاي بخش غربي عموماٌ دوره اوليه فعاليت ساختماني را در مجموعه تشكيل مي دهد كه فاصله زماني زيادي با بخش شرقي ندارد.

در واقع آنچه كه امروزه از بناي مسعوديه باقي مانده و به آن معروف است ، بخشي است كه رضاخان در سال 1342 قمری براي دولت از همدم السلطنه خريداري كرد.

• بررسی تزئینات در عمارت مسعودیه :

تزئينات اين مجموعه بيشتر در ارتباط با تزئينات داخل و خارج ساختمان مي باشد. كه از آن جمله مي توان به آجرچينهاي خارج از ساختمان، در نماي بيروني، گچبري هاي انجام شده در داخل ايوانها، گلويي اتاقها و ازاره هاي سنگي اشاره كرد.

همچنين براي تنوع بخشيدن به تزئينات خارج ساختمان و بيان تشريفات، از كاشي هاي هفت رنگ با طرح غلامان و ملازمان آماده به خدمت در حاشيه هايي با گل و بته آميخته گشته تا تابلوهايي از كاشي را با حس و حال استاد نقاش در گذر زمان نشان دهد.

اساس اين تزئينات بر دو نوع است كه جزء معماري است و سنگهاي ازاره و درهاي معرق و منبت كاري شده و ارسي ها و سقفهاي چوبي و نرده ها و ستونها و نوع ديگر كه تزئينات اندود شده و آرايشي مثل كاشي ها و گچبريها و نقاشي هاي ديواري را شامل مي شود.

در خصوص نقوش گلدانها و سفالينه هاي لعاب دار نقش برجسته در طرح هاي كاشي ها مي توان گفت تاثير اروپائيان نقش بسزايي داشته است. در اين مجموعه نيز مثل ساير بناهاي قاجار علاقه به منظره پردازي و سبك هاي شهرسازي و نيز عناصر خاص معماري كه شاخص آن تزئين پنجره ها، بام هاي شيب دار و بعضي از عناصر نئوكلاسيك است ، ديده مي شود.

اگر طرح هاي تزئيني مجموعه را از نظر طرح هاي ترسيمي بررسي كنيم مي بينيم كه به جز تزئينات سنگهاي ازاره نماي شمالي ديوانخانه و طرحهاي كاشي و مقرنس هاي نماي سردر پياده رو كه هندسي مي باشد، ميزان طرح هاي اسليمي نسبت به نقوش ديگر برتري دارد.

در نماي ايوان سفره خانه نقش هاي اجراء شده اكثراٌ طرح هاي كارت پستالهاي غربي است كه نشانگر تغيير در نوع آراستن چهره و پوشش زنان و مردان قاجار است كه گوياي موج تاثيرات فرهنگي در زندگي ايرانيان آن زمان مي باشد.

با توجه به پلانها و نماها و تصاوير مي توان دريافت حتي پس از چندين بار تغيير، هنوز گچبري ها بيشترين سهم را در تزئين اين مجموعه داشته و دارند.

زيباترين فرم هاي گچبري و پيچ و تاب هاي اسليمي و كنگريها در نماي ايوان هاي مشيرالملكي و سفره خانه به صورت شاهكار نمايان است .

اين گويايي نقوش ، در انتهاي آكس اين مجموعه در نماي ورودي ديوانخانه نيز به وضوح ديده مي شود.

از ويژگيهاي نقوش تزئينات در اين مجموعه تقارن و تكرار در متيف هاي گياهي، هندسي، حيواني مي باشد و همچنين مفاد تزئينات در قاب زمينه با رنگ مشخص است.

• تزئینات گچبري در مسعودیه :

تزئينات گچبري در كل اين مجموعه هم در فضاهاي داخلي و هم خارجي به وفور يافت مي شود.

در بيرون در ساختن نما علاوه بر قابها و حاشيه ها در برخي نقاط سطوح گسترده را هم مي پوشاند .

در درون فضاها نيز علاوه بر سطح گلويي ها سطوح گسترده بعضي از سقفها بخصوص در زيرزمين مشير الملكي گچبري مي باشد.

گونه ديگري از گچبري در اين مجموعه سر ستونهاست كه به صورت برگ كنگري اجراء شده است. كه نمونه اين ستونها را در عمارت سيد جوادي مي توان ديد.

در گچبري نماهاي خارجي و فضاها تنوع رنگ فقط در زمينه قابها ديده مي شود اما اين خصيصه تنوع رنگي در داخل فضا بخصوص در عمارت حاج سيد جوادي به سبك خاص كه از رنگهای لاجورد ، قرمز لاكي، زرد، بنفش و ... با قابهاي طلايي اجراء شده است.

• تزئینات چوبی در مسعودیه :

در اين مجموعه به صورت تزئينات وابسته به معماري، بيشتر نمايان است.

سطوح گسترده سقف ها در طبقات اول عمدتاٌ پوشيده از چوب است كه بيشتر در تزئينات داخل نمايان است.

تزئينات چوبي در گلويي زيرزمين عمارت سيد جوادي از چوب چنار بوده كه اين تزئينات با چوب تبريزي قاب گرفته شده اند.

در ساخت تزئينات ارسي ها در اين مجموعه از چوب چنار استفاده شده است.

بيشترين كاربري چوب در كل اين مجموعه در كنار شيشه هاي رنگي ارسي ها بوده كه بوجود آورنده يكي از شاخص هاي دوره قاجار يعني دو دري، سه دري و پنج دري ها كه همزمان فضاهاي بيروني و دروني را زينت مي بخشيده است.

• تزئینات كاشي كاري:

تزئينات كاشي در اين مجموعه علاوه بر قاب هاي كوچك و بزرگ مستقل در نماها بصورت كفپوش فرش ايوانها ديده مي شود كه طرح اين كف فرش ها بصورت تكرار يك نقش در كل سطح كف مي باشد.

طرح هاي زمينه كاشي در زمينه در نماهاي بيروني عمدتاٌ معرق با نقوش هندسي و در درون فضاها گل و بته و ملازمان و غلامان مي باشد.

• تزئینات سنگی :

سنگ هاي ايوان سيد جوادي در گذشته به علت اينكه سطح حياط در اثر تخريب فضاهاي ارتباطي با عمارت حوضخانه، پر شده و هم سطح حياط مركزي شده بود، در زير خاك مدفون و مورد هجوم رطوبت ناشي از باغچه ها و رطوبت محلي خاك قرار گرفته اند. در نتيجه فرسايش لايه لايه اي و پودر شدن سطحي سنگها، مرمت گران را بر آن داشت كه سنگ هاي ازاره ايوان ( نماي جنوبي ) را به طور كلي تعويض كنند و از مرمت موضعي بپرهيزند.

در بخش پله ها و ستونهاي مجاور، ستون سمت راستي عملكرد خود را بر روي لوله هاي آنتري پور منتقل كرده و پس از زير سازي ها و مرمت سنگها ، دوباره بار ستون بر روي ازاره و سنگ منتقل شد. پله ها هنوز به حالت خارج از عملكرد اوليه باقي است، تا در فرصتي مناسب و پس از كارهاي جانبي به حالت اوليه باز گردد. در قسمت رنگ سقف ايوان و نماي جنوبي هنوز هيچ اقدام مرمتي صورت نگرفته است و در نماي شرقي آجركاري ها از آلودگي ها پاكسازي شده و گچبري ها  لايه برداري شده و كمبود آنها تكميل شده است. پس از تخريب انبار الحاقي كليه سطوح شمالي به حالت اوليه برگشته است و كار گچبري آن به حالت نيمه كاره رها شده است.

طبقه بندی نقوش  به کار رفته در قشر تزئینی کاشی :

• نقوش هندسی
• نقوش گیاهی
• نقوش طبیعی
• خط نوشته بر روی قشر تزئینی کاشی ها

عوامل مهم در آسیب رسانی کاشی :

• 1- رطوبت
• 2-تغييرات دما
• 3-ضربه
• 4-شوره
• 5-تاثير محل استفاده از كاشي در نوع آسيب
• 6- لعاب كاشي
• 7-خشت
• 8-حرارت

علت آسيب در تزئينات عمارت حاج سيد جوادي:

بيشترين عامل فرسودگي تزئينات در اين بنا كه نسبت به بناهاي ديگر جديدتر است و مربوط به  دوره پهلوي مي باشد در قسمت تزئينات گچبري ها و سنگهاي ازاره ايوان و آجرهاي مشبك نورگير زيرزمين بوده است.

در بخش تزئينات گچبري ايوانها عوامل انساني چون نقاشي، رنگ پلاستيك در چندين لايه و همچنين آلودگي هاي محيطي اعم از دوده و آغشته شدن سقف هاي چوبي به اسيدهاي چرب، نمايان است.

براي از بين بردن اين مشكلات در اتاق مركزي در تزئينات گچبري، بوسيله آب پاش با محلول تينر اين لايه ها را به سختي برداشته اند اما به مرور زمان براي اين كار به راه حل بهتري رسيده اند و آن استفاده از محلول پريمال مي باشد كه بوسيله قلمو روي گچبري ها را آغشته كرده و سپس بوسيله بيستوري بعد از چند لحظه اين لايه قابل برداشت مي باشد. و ...

• مرمت تزئینات چوب:

تزئینات چوب بکار رفته در این بنا شامل آثاري مي باشد كه در سقف ايوان و فضاي داخلي عمارت سيد جوادي به كار رفته است.

در قسمت ايوان  ورودي عمارت سيد جوادي، سطح خارجی این چوب ها با رنگ روغن پوشیده شده است.

از روغن برزک مي توان جهت استحکام بخشی و ضد آب شدن چوب ها استفاده كرد ( باید دقت داشت که روغن برزک کاملاٌ در چوب نفوذ کند ) و سپس روی آنها را با رنگ چوب رنگ زد.

همچنین یکی از مطمئن ترین راهها جهت جلوگیری از خوردن چوب توسط موریانه و سوسک چوب، بخوردهی و ضدعفونی کردن چوب در محفظه گاز دی سولفور کربن می باشد.

• فایل های کمکی :

1-فایل پی دی اف مقاله ای با عنوان " تحلیل تزئینات معماری عمارت مسعودیه در تهران عصر قاجار " انتشار یافته در فصلنامه علمی دانشگاه الزهراء - نوشته مهندسین حدیثه پرکم و علیرضا شیخی - 29 صفحه

2-فایل پی دی اف با عنوان " تحلیل نقوش و تزئینات کتبیه های دوران قاجار با تاکید بر مسجد سپهسالار و عمارت مسعودیه "  -  نشریه مطالعات هنر اسلامی - نوشته منوچهر رخشان ، محمد اکوان و محمد شکری - 16 صفحه

3-فایل پی دی اف با عنوان " کتبیه های نستعلیق عمارت مسعودیه و بررسی انتساب آن ها به زرین قلم " نشریه هنرهای زیبا - نوشته مژگان آقائی ، مهدی مکی نژاد و سعید خاقانی - 11 صفحه