شکل و فرم شهرها (تحلیل فضای شهری)

فرم شهر می‌تواند در حس جهت‌یابی، راحتی، امنیت، راندمان و شکل دادن به سیمای شهر مؤثر واقع گردد.

فرم شهر مقوله‌ای است تازه و نو و بررسی‌ای در مورد این که کدام فرم عملکردی‌تر است، انجام نگرفته ولی آنچه مسلم است فرم شهر، شکل گرفته از معیارهای مختلف شهری است.

معمولاُ  فرم شهر را بر اساس شبکه‌ها و شریانهای ارتباطی تعریف می‌کنند، شهر می‌تواند دارای فرمی شطرنجی، خطی و ... باشد .

البته فرم شهر از نظر معیارهای دیگر از قبیل جغرافیایی، اقلیمی، اقتصادی و ... نیز ممکن است مطرح شود . مثلاً  مجتمع زیستی واقع در اقلیم گرم و خشک با توجه به معیارهای خاص خود ممکن است دارای فرم و بافتی متراکم باشد و یا شهری از نظر جغرافیایی فرم و یا بافت پلکانی داشته باشد، یا ...

• شهر ستاره ای ، شعاعی :

وجود شبکه راه‌هاى اصلى و پر رفت و آمد که در مسير خود معمولاً فعاليت‌هاى مختلف شهرى و از آن جمله صنعت، انبار، نيازمندى‌هاى وابسته و امثال آنها به ‌وجود مى‌آيد و از طرفى وجود موانع و محدوديت‌هاى فيزيکى مثل کوه، دره، باتلاق، جنگل و نظير آنها ممکن است که به شهر شرايطى را تحميل کند که بافتى ستاره‌اى (در طول شبکه راه‌‌هاى اصلي) به‌خود بگيرد و در حوالى و محدوده‌هاى اطراف آن، اماکن مسکونى با سلسله مراتبى از شبکه‌هاى ارتباطى به‌وجود آيد.

اگرچه گسترش شهر به‌ صورت ستاره‌اى باعث خالى ماندن زمين در فاصله بين شعاع‌هاى آن مى‌گردد، ولى همين اراضي، بهترين موقعيت را جهت توسعه فضاهاى سبز، جنگل‌کارى و پارک فراهم مى‌آورد.

در طرح ستاره‌اي، شهر دارای  يک مرکز اصلى بوده و مراکز فرعى در طول شعاع‌هاى منشعب از مرکز شهر پخش مى‌گردند. که در حقيقت خلاء دورى نواحى مختلف شهر را از مراکز شهر تا اندازه‌اى پر مى‌کند و مشکل تمرکز و استقرار جمعيت، کالا و خدمات را در مرکز شهر کاهش مى‌دهد.

مدل ستاره‌اي، بيشتر الگوئى جهت شهرهاى متوسط تا بزرگ است. اين الگو مى‌تواند داراى يک هسته مرکزى با کاربردهاى متفاوت باشد.

• شهر شعاعی چند هسته ای :

هر مرکز به وسیله بزرگراه هایی با هسته های دیگر شهری پیوند می خورد و در جمع شکل تار عنکبوتی می یابد .

• شهرهای نیمه شعاعی :

زمانی که شهرها در کنار عارضه های طبیعی چون کوه و غیره قرار می گیرد ، تنها در بخشی از آن طرح نیمه شعاعی و نیمه دایره ای پیاده میشود .

شهر آمستردام هلند الگوی توسعه شهری نقشه نیمه شعاعی است. دو شهر تبریز و خرمشهر دارای طرح نیمه شعاعی هستند. تبریز در کنار مهرانرود، خرمشهر نیز در محل تلاقی دو رودخانه کارون و اروند رود مکانیابی شده اند.

• شهر اقماری :

يکى از راه‌حل‌هاى توسعه شهرهاى جديد، توسعه شهر و پخش جمعيت و تأسيسات شهرى به ‌صورت اقمارى است. در يک چنين طرحي، معمولاً فعاليت‌هاى اصلى اقتصادى و تجارى در هسته مرکزى و داخل شهر ايجاد شده و نواحى پيرامون و حومه شهر عهده‌دار اسکان قسمتى از جمعيت خواهد بود .

از طرف ديگر اين طرح مى‌تواند به‌ منظور کاهش حجم ترافيک و آمد و شد و تقليل آلودگى‌هاى محيطي، قسمتى از فعاليت‌هاى شهرى را به همراه بخشى از جمعيت به‌ صورت اقمارى در حومه شهر اصلى قرار دهد.

به بيان ديگر شهر به‌ جاى تمرکز در يک نقطه، قسمتى از وظايف، عملکرد و روال امور زندگى خود را در محيط پيرامون خود مستقر مى‌سازد.

در اين طرح برخلاف شهر ستاره‌اي، به‌جاى آنکه ادامه توسعه از طريق شعاع‌ها امکان‌پذير شود، اين مورد توسط راه‌هائى که به شهرک‌هاى اطراف منتهى مى‌شوند و به ‌طور کامل از شهر اصلى نيز جدا هستند، صورت مى‌گيرد.

ايده شهرهاى اقمارى بيش از تمام ايده‌هاى ديگر، خاصه در رابطه با توسعه‌هاى منطقه‌اي، قابل قبول بوده و به مرحله اجراء درآمده‌اند. شهرهاى اقمارى پس از ساخته شدن به رشد خود ادامه مى‌دهند و نمى‌توان رشد آنها را پس از ايجاد ، متوقف شده محسوب داشت.

• شهر گسترده (شطرنجى) :

اين طرح متأثر از افکار دانشمندان آمريکائى است. در اين طرح با تکيه بر توسعه شبکه راه‌ها و ساختن جاده‌هاى متعدد، گسترش شهرها و نواحى جمعيتى آنها به ‌صورت پراکنده پيشنهاد مى‌شود.

آنچه که در طرح گسترده مشاهده مى‌شود، عدم وجود سيماى شهرى در مرکز شهر است. زيرا همه تأسيسات و خدمات شهرى در همه جاى شهر به‌ طور يکسان و هماهنگ ادامه پيدا مى‌کند.

طرح گسترده فاقد مرکزيت شهرى است و در حقيقت داراى توسعه‌اى نامحدود خواهد بود. توسعه طرح در جهت وجود عوارض طبيعى مثل کوه، دريا، باتلاق و مانند آنها متوقف مى‌شود.

در اين طرح سلسله مراتب خيابان‌ها را مى‌توان به‌ راحتى امکان‌پذير نمود. به ‌علاوه، بدون آنکه اصل تئورى گسترده تغييرى يافته باشد، مى‌توان شبکه‌هاى شطرنجى نامرتبى را نيز در آن به‌وجود آورد.

این سیستم سیستمی است غیر مرکزی. در این سیستم تعداد زیادی گره یا نقطه تقاطع وجود دارد. کلیه نقاط توسط شبکه پوشش شده و توسعه شبکه به هر سمت و بطور نامحدود بصورت نظری امکان‌پذیر است.

در مناطق مرکزی و یا تجاری مسیرهای فراوانی برای تردد وجود خواهد داشت، از خیابانهای مورب جهت کوتاه کردن راههای دور و سفرهای طولانی استفاده می‌گردد، اگرچه خیابانهای مورب باعث بوجود آمدن تقاطع‌های متراکم و نامتعادلی خواهند شد. (مانند بیشتر شهرهای ایران همچون ایلام، شهرکرد و تهران)

• شهر خطی :

عامل اصلی ایجاد مجتمع های خطی شکل می‌تواند، راهها، ارتباطات، رودها و سواحل دریاها باشد که شهر در کنار آنها بصورت خطی شکل می‌گیرد و توسعه می‌یابد.

در برخی از موارد وجود عوامل محدود کننده در دو سمت از جوانب چهار گانه باعث عدم گسترش شهر در دو سمت و بجای آن گسترش در دو سمت دیگر می شود . از این رو شهر خطی و طولی می شود.

مانند شهر بندر انزلی که وجود تالاب در جنوب و دریا در شمال مانع گسترش شهر در این دو جهت گردیده است .

• شهر مدل حلقه ای :

در اين طرح دور تا دور بافت را گره‌هاى شهرى به‌وجود مى‌آورد و در امتداد خطوط اصلى حمل و نقل آن، فضاى شهرى گسترش مى‌يابد.

در حقيقت، اين طرح توسعه خطى شهر را يادآور مى‌شود که خطوط آن به‌جاى آنکه به ‌صورت مستقيم ادامه يافته و از مرکز فاصله گيرند، به شکل دايره‌اى و به موازات مرکز شهر، حواشى ناحيه مرکزى و بافت‌هاى اطراف آن را احاطه مى‌نمايد.

در اين طرح، با توجه به اينکه شبکه ارتباطى و فعاليت‌ها شکل حلقه‌اى يا زنجيره‌اى به خود مى‌گيرند، هيچ نقطه‌اى از شهر از نقطه ديگر نبايستى فاصله زيادى داشته باشد، تا مشاغل و مراکز مختلف فعاليت‌هاى شهرى بتوانند در طول اين محيط دايره‌اى شکل به ايفاء نقش خود بپردازند.

• شهر در مدل شبکه محورى باروک :

اين مدل بدين نحو شکل خواهد گرفت که نقاط مسلط در يک پهنه، شهر را تشکيل داده و ساختمان‌هاى نمادى (سمبوليک) مهم را در آن نقاط قرار مى‌دهد. اين کانون‌ها، توسط خيابان‌هاى اصلى که براى ترافيک عمده شهر مناسب است، به يکديگر متصل مى‌گردند و به ‌نحوى آن را طراحى مى‌کنند که از نظر بعدى نيز کانون‌ها يا گره‌ها را به يکديگر اتصال دهند. مرز و حدود اين خيابان‌ها بايد کنترل گردد، تا يک احساس يگانگى (در عين تنوع) در سراسر بافت شهر به‌وجود آيد.

اين احساس يگانگى و هماهنگي، توسط استقرار عناصرى چون محوطه سازى خيابان‌ها، ارتفاع مشخص ساختمان‌ها، نماى هماهنگ و محدوديت‌هائى در کاربرى اراضى به‌وجود مى‌آيد. در پشت اين نماى هماهنگ و يگانه، شبکه‌هائى از خيابان‌هاى پيچيده (با کنترلى کمتر و ساختمان‌هائى متفاوت) منطقه ميانى را اشغال خواهد نمود.

لازم به تذکر است که خيابان‌ها و ساختمان‌هاى مياني، نبايستى کانون‌هاى اصلى را تحت‌الشعاع قرار دهند. اين فکر که مربوط به عصر باروک است در ساليان دراز تکامل يافت.  هاسمان در پاريس براى بهبود وضع دسترسى‌ها، روش مناسبى را براى ساختمان‌هاى جديد تهيه کرد. در سال‌هاى اخير، شهر واشنگتن نيز براساس ايده‌هائى از اين مدل طراحى شد.