طراحی و ساخت اقامتگاه کویری با اصول معماری زمین پناه

معماری زمین پناه یکی از اصیل ترین و کهن ترین نمونه های معماری در ایران زمین است و استفاده از خاک با داشتن خصوصیات منحصر به فرد در بهینه کردن مصرف انرژی و رسیدن به معماری پایدار و سبز راهگشا است.

سازه های انسان ساز در پناه زمین گویای استفاده از زمین در طراحی ساختمان برای ارتقا دادن کیفیت مولفه های انرژی زیبایی و ایزوله شدن آن است .

بهره بردن از زمین در طراحی معماری به عنوان راه حلی که هدف آن خلق پناهگاهی برای ایمن شدن از گزند عوامل طبیعی باشد از ابتدای تاریخ مورد توجه بشر بوده و مردم کشور ایران به ویژه ساکنان اقلیم های گرم مبدع شیوه هایی بوده اند تا با گرمای طاقت فرسا مقابله کنند.

تعریف بین المللی در مورد یک بنا زمین پناه یا خاک پناه بصورت رسمی وجود ندارد و اکثر تعاریف این شیوه از معماری را به سازه یا ساختمانی نسبت می دهند که حداقل ۵۰ تا ۸۰ درصد مساحت سقف آن با محدود زمین بکر یا خاک محصور شده باشد  .

میزان پوشیدگی بنا در پناه زمین و چگونگی سازه برای پایداری خاک نیز به شکل های مختلف مورد بحث است.

در پناه زمین بودن میتواند قابلیت پوشش با خاک تنها در مجاور دیوارها در ضمن بکارگیری سقف کاملا ایزوله شده را داشته باشد. معماری زمین پناه روش معماری استفاده از زمین مجاور دیوارهای ساختمان به عنوان جرم حرارتی خارجی جهت کاهش اتلاف حرارتی و حفاظت آسان برای ثابت نگه داشتن دمای هوای داخلی است .

• استفاده از زمین به عنوان عایق :

زمین به عنوان یک عایق همیشگی از دیرباز تاکنون مورد استفاده بوده که نشانه ای از پایداری است.  بنابراین رویکرد معماری زمین پناه می تواند ، در مبحث انرژی کاهش چشمگیری در نوسانات درجه حرارت در داخل بنا را داشته باشد.  همچنین زمین به عنوان اولین مکان و مصالح ساخت سرپناه نقش تاثیرگذاری در انسجام و به وجود آمدن معماری داشته است .

معماری زمین پناه پیش تر در اقلیم گرم و خشک ایران و به جهت دوری جستن از شرایط سخت آب و هوایی در چنین مناطقی استفاده می گردید.  استفاده از خاک اثر دمایی معکوسی را در طول شبانه روز و فصل های سال اعمال می نماید به طوری که بنا را در طول روزهای گرم ، سرد و در طول شب های سرد ، گرم نگه دارد .

با توجه به تقسیم بندی اقلیمی ایران مطالعات نشان می دهد بیش از نیمی از کشور ایران را مناطق بیابانی با اقلیم گرم و خشک تشکیل داده است . بنابراین بیشتر این تغییرات جوی در درون زمین به طور چشمگیری قابل کاهش یا تخفیف هستند و این مزیت می تواند نکته مثبتی برای ساختمان های محصور در زمین محسوب شود .

ساختمان های زمین پناه را میتوان به سه دسته کلی تقسیم کرد :

• زمین پوشش
• زمین محدود
• زمین مدفون

-یک ساختمان زمین پوشش ساختمانی است که المان مؤثر حرارتی فقط روی سقف قرار گرفته است ولی معمولاً بیشتر امتداد زمین محدود بر ترازهای غیر نمایان ساختمان است.

-یک ساختمان زمین محدود ساختمانی است که المان حرارتی قابل توجه یک یا چند وجه پوشیده شده ساختمان را عایق بندی می کند. محدودیت می تواند جزئی یا کلی باشد.

-یک ساختمان زمین مدفون ساختمانی است که المان قابل توجه حرارتی تمامی وجوه ساختمان را عایق می کند و تنها بام را نمایان میگذارد؛ یا اگر ساختمان در یک سراشیبی ساخته شده است ممکن است سقف پوشیده شده باشد. و تنها یکی از وجوه آن نمایان

مزایای اقلیمی ساختمانهای زمین پناه نسبت به مدل روسطحی آن :

• بهره گیری از خاک به عنوان جرم حرارتی
• افزایش امنیت در مقابل ناملایمت های طبیعی و جوی
• مقرون به صرفه بودن در مصرف انرژی
• استفاده هوشمندانه از زمین یا خاک در مناطق با تراکم جمعیت زیاد
• کاهش هزینه نگهداری
• استفاده کردن از طرح سیستم های غیر فعال خورشیدی در ساختمان

مشکلات زیر نیز می تواند در یک زمین پناه ایجاد گردد :

• مشکلات نشت آب
• میعان داخلی
• کیفیت آکوستیک پایین داخلی فضاها
• و کیفیت ضعیف هوای داخلی در صورت عدم طراحی مناسب

اقامتگاه کویری با روش معماری زمین پناه  :

طراحی یک اقامتگاه کویری با روش معماری زمین پناه همراه با اهداف مادی و معنوی شاید به ندرت یافت شود و از آنجا که کویر دیدنی و دارای پتانسیلهای بالقوه ایی است ، ضرورت وجود یک  اقامتگاه همساز با محیط کویر برای پذیرایی اکوتوریستها در جوار جاذبه های طبیعی همواره یکی از دغدغه های اصلی برنامه ریزان صنعت توریسم بوده است.  طراحی با توجه به اقلیم و بهره گیری از انرژی های پاک ، بعلاوه طراحی منظر با رویکرد حفظ طبیعت بکر کویر و جذب توریست جنبه نوآوری چنین اقامتگاهی را بیشتر توجیه می کند.

نمونه های مشابه داخلی و خارجی از کشورهای اروپایی و آسیایی با رویکرد زمین پناه ساخته شده اند که در طراحی آنها یکی از جنبه های طرح مورد نظر از دیدگاه های مجزا مد نظر قرار گرفته شده است . مانند :

• 1-هتل سنگان کشور ایران - شهرستان خواف
• 2- هتل باب الشمس فرار از خورشید کشور امارات
• 3- هتل لوتوس کشور مغولستان
• 4- اقامتگاه سانجا کلار استانبول کشور ترکیه
• 5- هتل میسک الباد ایر شارجه کشور امارات

هدف این پژوهش :

هدف این پژوهش معماری همساز با اقلیم با رویکرد معماری زمین پناه در استان اصفهان ، شهرستان ورزنه می باشد.

این پژوهش با مطرح کردن این پرسش که چگونه در ساختارهای معماری میتوان از پتانسیل های معماری زمین پناه بهره گرفت ، تلاشی است در جهت بهبود کیفیت معماری و هماهنگی هر چه بیشتر ساختمانها با محیط اطراف خود، بویژه در مناطق کویری

در جهت اقامت مطلوب و خاطره انگیز توریستها و مسافران در کویر ورزنه ، طرح پیشنهادی اقامتگاه توریستی با رویکرد معماری زمین پناه با توجه به ویژگی های اقلیمی منطقه پیشنهاد میشود.

طراحی مجموعه چه از لحاظ فرم و چه از لحاظ سازه و اصول اجرایی به گونه اقلیمی و همگون با طبیعت کویر در نظر گرفته می شود .

طراحی و ساخت اقامتگاه در پناه زمین کیفیت اصلی سایتهای خاص از جمله کویر ماسه ایی ورزنه را حفظ می نماید و افزون بر این وجود ماسه های کویر بر روی بام و حیاط و تراس ها و درگیر شدن بالاترین سطح بیرونی فضا با زمین باعث میشود که ظرفیت حرارتی فعال شود و ذخیره انرژی قابل توجه ایی را در زمان نیاز آزاد کند . این فضاها در زمستان و تابستان به طور کلی از ثبات دمایی قابل قبولی برخوردار هستند.

بنابراین شیوه معماری زمین پناه یا خاک پناه برای ساخت اقامتگاه با فضاها و کاربری های متعدد در اقلیم گرم و خشک که دارای نوسانات بالایی است ، می تواند مناسب باشد. علاوه بر این با استفاده از ماسه کویری در ورزنه و بکارگیری آن در فضاهای اقامتگاه می توان از ظرفیت حرارتی بهره گرفت و با توجه به آزاد سازی سقف میتوان از صفحات خورشیدی برای دریافت انرژی اقامتگاه بهره جست. در بحث فضاهای تجمعی اقامتگاه که مساحت بیشتری را به خودش اختصاص می دهد ، میتوان با مدفون کردن این فضاها در عمق حداقل درون زمین از ثبات حرارتی آن استفاده کرد.

در اکثر موارد ساخت اقامتگاه کویری یا هر ساختمان دیگری به شیوه زمین پناه علاوه بر مزایای حرارتی راهکارهای موثر دیگری نیز در پی خواهد داشت. حداقل سازی تاثیر بصری ساختمان بر محیط و حفظ بافت و محیط طبیعی در مواقعی که تغییر در محیط پیرامون مطلوب تلقی نمی شود ، می تواند از ویژگی های اصلی و کاربردی در طراحی اقامتگاه به شیوه معماری زمین پناه باشد.

میتوان با استناد به ویژگی های نمونه های ذکر شده و دیگر پروژه های مشابه نتیجه گرفت ، مطلوب ترین طرح برای اقامتگاه توریستی در کویر شهرستان ورزنه میتوان به ایجاد فضاهایی پلکانی با دید مناسب به سمت کویر برای بخش اقامتی مجموعه و ادغام فضاهای ارتباطی و خدماتی در پناه زمین به صورت نیمه باز کنترل شده جهت خلق فضاهای دنج و تفرجگاهی و در قسمت هایی بدون سقف با با پوشش سازه چادری در نظر گرفت .

منبع اصلی : مقاله ای با عنوان " بررسی پتانسیلهای معماری زمین پناه با توجه ویژه به معماری کویری؛ نمونه موردی: کویر ورزنه استان اصفهان "

• منتشر شده در : فصلنامه معماری سبز
• نویسندگان : میلاد نصیری و تبسم صفی خانی

توجه : فایل پی دی اف مقاله منبع ،  نیز همراه با پاورپوینت برای دانلود قرار داده شده است .

فایل کمکی :

 فایل پی دی اف مقاله ای با عنوان " طراحی بناهاي خاك پناه بر مبناي اصول معماري پایدار ، جهت کاهش مصرف انرژي ساختمان در اقلیم گرم و خشک: مطالعه موردي شهر شاهرود "  نویسندگان مریم عرب و محمد فرخ زاد – منتشر شده در فصلنامه پژوهش های سیاستگذاری و برنامه ریزی انرژِی