الگوبرداری از عناصر سنتی معماری اقلیمی ایران در طراحی های مدرن امروزی ( 125 اسلاید )

-امروزه بهینه سازی مصرف انرژی و ارائه راهکارهایی در راستای بهره وری انرژی در ساختمان های شهر یك ضرورت است. این مهم با رعایت ضوابط معماری و شهرسازی بهینه سازی مصرف انرژی همچون استفاده مناسب از اقلیم منطقه و بهره گیری از انواع انرژی های تجدیدپذیر که رایگان و بدون آلودگی هستند، قابل دستیابی است.

-در این میان الگو برداری از معماری سنتی ایران راهکاری قابل تأمل است ، چرا که معماری سنتی ایرانی غنی ترین عناصر و ارزش های هویتی را دربر داشته و از طریق هماهنگی با طبیعت و استفاده از انرژی پایدار آن همانند نور و باد و عناصر اصلی آن مثل آب و خاک و گیاه به نحو شایسته در معماری گذشته گام های موثری در این مسیر برداشته است.

-این مقاله به شیوه توصیفی- تحلیلی تنظیم شده است و نتایج حاصل از آن نشان می دهد که معماری سنتی اقلیمی ایران نوعی معماری پایدار به حساب می آید ، زیرا شاخصه های پایداری و همچنین اهداف ساختاری را در بر می گیرد.

-سیر طراحی شهری و معماری سنتی ایرانی همواره در راستای کشف آهنگ طبیعت، استفاده از انرژی های تجدیدپذیر و ساختن بناهایی با کمترین مصرف انرژی بوده است.

-بر این اساس معماری سنتی اقلیمی ایران می تواند برای رسیدن به کاهش مصرف و اتلاف انرژی در بخش ساختمانهای شهر، راهکاری موثر باشد .

-معماری سنتی ایران به دنبال ایجاد نظمی بر اساس بهره وری از مواهب طبیعی و هماهنگ با نظم حاکم بر طبیعت در راستای برآورده نمودن نیازهای روحی، ذهنی و جسمی انسان بوده است و در این راستا معماری ایران در اقلیم ها و محیط های مختلف راهکارهای کارآمدی را ارائه نموده است که طی قرون مختلف تکامل یافته است.

-یکی از پایه های شکل گیری معماری سنتی ایرانی، اقلیم می باشد. در این نوع طراحی منبع اصلی تامین انرژی، انرژی خورشیدی است و روش های طراحی ساختمان ها بر اساس دریافت مستقیم از انرژی خورشید می باشد.

-موقعیت ساختمان در پلان با توجه به نوع اقلیم از اهمیت بسزایی برخوردار است.

-طراحی اقلیم از اصولی برخوردار است. در این شیوه به هیچ وجه از وسایل مکانیکی و تاسیساتی استفاده نمی شود یا به عبارت دیگر این شیوه هیچ هزینه ای ندارد و خود ساختمان با عناصر و اجزاء خود این انرژی را دریافت و نگهداری می کند و تنها نیاز به علم و آگاهی راجع به طراحی اقلیمی است.

-برخی از عناصر سنتی از نظر عملکرد و فرم معماری، متناظر برخی سامانه های ایستای امروزی هستند. نکته حائز اهمیت اینکه در هر منطقه انتخاب سیستم ایستای سرمایشی و عنصر معماری متناظر آن، با توجه به مجموع شرایط اقلیمی و اولویت عوامل جهت ایجاد آسایش (سرمایش- تهویه- سایه اندازی و ..). صورت گرفته و متناسب با شرایط، تغییراتی در آنها صورت گرفته است.

-چنانچه در اقلیم گرم و مرطوب ایران تنها در برخی نواحی مانند شوشتر و دزفول با توجه به ویژگیهای زمین، از فضاهای زیرزمینی شوادان استفاده شده است. احداث گودال باغچه نیز با توجه به ویژگی های خاک بستر تنها در مناطقی چون یزد میسر بوده است.

-موارد زیر از مهمترین تکنیك های سرمایش ایستا محسوب می شوند :

• الف -بادگیر
• ب- ایوان
• پ-حوضخانه
• ت- حیاط مرکزی
• ث- گودال باغچه

الف – بادگیر :

بادگیر، یك روش ابداعی ایرانی برای ایجاد فضای خنك در داخل منازل گرم کویری است. این دستگاه تهویه مطبوع، سالیان درازی از روزگاران دور، فضای زندگی مردم ایران را قابل تحمل کرده است. بادگیر تشکیل شده است از برجکی تقریباً مرتفع تر از جاهای دیگر خانه در روی بام.

عموماً بادگیرها بر روی قسمتی از خانه های کویری به نام حوضخانه بنا می شده اند. بادگیرها به صورت کولرهای آبی امروز کار می کرده اند، به این صورت که باد از منافذ بادگیر به آن وارد شده و به صورت مجتمع به روی حوض آب هدایت میشد، پس از برخورد بر روی آب حوض عمل تبخیر انجام می گرفت.

از استفاده های دیگر بادگیرها به عنوان سردکردن فضای سرداب برای نگهداری مواد غذایی و نیز خنك نگهداشتن آب انبارها بود .

بادگیر در ایران و دیگر کشورهای حوزه خلیج فارس هم به صورت بادخور و هم به صورت خروجی عمل می کند.  در صورتی که هوای گرم در اثر اختلاف فشار از وجه پشت، به داخل کشیده شود، بادگیر به صورت دودکش عمل کرده است. در سرعت های کم باد، تهویه ساختمان، تنها به واسطه اثر دودکشی ادامه می یابد.  در این حالت می توان بادگیر را به عنوان نوعی دودکش خورشیدی درنظر گرفت .

• ب-ایوان :

به طور کلی، خانه های سنتی بیشترین سازگاری را با طبیعت و اقلیم دارد که این سازگاری به واسطه ی دیدگاه طبیعت گرایانه معماران این بناها می باشد . معماران با طراحی درست و توجه به آسایش استفاده کنندگان توانسته اند در عین سادگی، پاسخگوی نیاز ساکنین خانه ها باشند. یکی از این فضاها ایوان خانه های سنتی می باشد که کاربری های چند منظوره ای دارد و فضای کاربردی و آرامش بخشی را در ساختمان ایجاد می کند.

ایوان ها فضای نیمه باز جلوی اتاق ها می باشند که نماهای با ارزشی را در اطراف حیاط ها ایجاد می کردند و از لحاظ اقلیمی و ایجاد تعادل آب و هوایی نیز بسیار قابل توجه بوده اند .

• پ-حوضخانه

حوضخانه فضایی است که همسطح حیاط، زیرزمین یا بالای آن در مجاورت با بدنه ای از آب شکل می گیرد.  در برخی موارد بدنه آب حوض و فواره ای در فضای داخلی و در برخی موارد آب قنات است. در صورت وجود قنات، عمق حوضخانه یا سرداب به تراز جریان یافتن آب قنات وابسته بوده است.

عبور آب خنك از این فضا، باعث مرطوب شدن و کاهش دمای هوای آن می شود. در برخی موارد هوای خنك حوضخانه را با استفاده از کانال هایی به فضاهای دیگر منتقل کرده اند. این راهکار ، مشابه عملکرد کانال های عمودی تهویه هوا (سی سرا) در ساختمان شوادان هاست. به این ترتیب سرمایش در فضای شوادان از طریق ترکیبی از راهکارهای سرمایش ایستا شامل تهویه عبوری و دودکشی و جرم حرارتی زمین صورت می گیرد .

• ت-حیاط مرکزی

معماری بومی در مناطق گرم و خشك و کویری ایران بدون اتکا به سوخت های فسیلی و با صرفه جویی در مصرف انرژی شکل گرفته و فضای باز حیاط مرکزی با محوریت خود، ابعاد معین، جهت گیری و مکان یابی هدفمند، عنصری تعیین کننده در حفظ انرژی بوده است.

حیاط مرکزی اصلی ترین فضای خانه های گرم و خشك و کویری است. این خانه ها از نظر وضعیت استقرار نوعاً در جهت قبله قرار دارند و فضاها حول حیاط مرکزی سازماندهی شده اند.

حیاط با حرکات خورشید هماهنگ است، صفه جنوبی منزلگاه سایه و صفه شمالی شاه نشین و جایگاه خورشید است. این نوع سازماندهی و جهت گیری، فضاهای تابستانی و زمستانی را به طور منطقی پیرامون حیاط مرکزی قرار داده است.

حوض آب در وسط حیاط که ابعاد آن به حداکثر می رسد ، انرژی خورشید را در خود ذخیره می کند و از گرمای تابستان می کاهد . این حوض، به همراه باغچه ها، درختان و آسمان بی کران، طبیعتی محدود اما شاداب را فراهم می کند.

از سویی سازماندهی مرکزی حول فضای باز، نقش بسزایی در کاهش تأثیر باد و شلاق طوفان های مزاحم کویر و اتلاف حرارتی ناشی از آنها ایفا کرده است.

• ث- گودال باغچه

خانه های قدیمی و زیبای ایرانی در کویر در اطراف حیاط مرکزی ساخته می شده است. این حیاط که همیشه سرشار از حس صمیمیت بوده، گاهی در بخش مرکزی خود به ارتفاع یك طبقه، گودالی در وسط داشت که به آن گودال باغچه یا باغچال می گفتند.

گودال باغچه به دلیل گود بودن در کنار درختان سبز و حضور آب، محیطی خنك را به وجود می آورده است. بدین صورت که خانه ها با گودال باغچه های گود و دیوارهای بلندی که دارند ، همانند چاه ها خنك بودند . همچنین ساخت خانه ها در گودی، پناهگاهی مناسبی در برابر بادهای تند کویری بوده است.  گودال باغچه جایگاه های خنك و دلچسبی را برای تابستان گرم و سوزان فراهم می آورد و برای مردم گرمازده پناهگاه خوبی بوده است.

برخی از الگوبرداری های انجام شده از عناصر سنتی معماری اقلیمی و بهره گیری از آن ها در معماری مدرن امروزی :

• الف- آتریوم

آتریوم در معماری امروز فضای باز بزرگ بلندی با سقف شیشه ای که دارای پنجره های بزرگ است تعریف می شود . اتريوم به علت ايجاد ارتباط بين فضاي بيرون و درون اثرات مثبت رواني و عاطفي ايجاد مي كند و با راه دادن نور طبيعي به فضاي داخل فضاهاي بزرگتر و كار امد تري را نسبت به ساختمان هاي معمول ايجاد مي كند.

با توجه به اهداف معماري پايدار نه تنها اتريوم مي تواند  چنان طراحي شود كه اتلاف انرژي پاييني داشته باشد بلكه نقش جديدي را هم در كاهش مصرف انرژي به شكل گرمايش و سرمايش طبيعي عملكرد غير فعال خورشيدي ايفا كرده و با توجه به ويژگي واسطه حرارتي بودن ان امكان افزايش سطح بازشو هاي داخلي را براي دريافت نور طبيعي بيشتر ميسر مي سازد.

• ب-سایه اندازی

سایه اندازی ، راهبردی کلیدی در دستیابی به آسایش در تابستان می باشد و همچنین سایه اندازی به عنوان بخشی از فرآیند پرهیز از ایجاد گرما، مرحله اول از رویکرد سه مرحله ای برای سرمایش یك ساختمان می باشد.

• پ-گلخانه خورشیدی

گلخانه خورشیدی ، یك کلکتور خورشیدی است که می تواند قسمتی از نیازهای حرارتی اتاق های مجاور خود را تأمین کند و به دیگر عملکرد های ساختمانی هم پاسخگو باشد. گلخانه انرژی خورشیدی را به طور مستقیم دریافت می کند و آن را در دیوارهای پشتی خود به منظور انتقال به فضاهای مجاور جذب و ذخیره می کند .

این روش به عنوان روش جذب مجزا غیرفعال خورشیدی نیز نامیده میشود . این سامانه جذب مجزا یا فضای خورشیدی نوعی سیستم گرمایشی خورشیدی ایستا است که از اتاق شیشه ای ( مثل گلخانه) واقع در ضلع جنوبی یک ساختمان تشکیل شده و از دیگر فضاها توسط یک دیوار مشترک جدا شده است .

• ت-بادگیر های مدرن

امروزه مي‌توان از بادگير به عنوان مكمل سيستم تهويه و برودت ساختمان استفاده كرد.

 به وسيله بادگير مي‌توان در مواقعي از سال شرايط آسايش را با تهويه طبيعي تامين كرد و تنها زماني كه باد ديگر نتواند پاسخگوي نياز ساكنان باشد ، از تاسيسات مكانيكي بهره گرفت.

- بکارگیری اصول طراحی اقلیمی و معماری سنتی ایرانی در زمینه بهینه سازی مصرف انرژی و استفاده حداکثری از آن می تواند منبع الهام طراحان در ساختمان های امروزی باشد.

برای دیدن لیست کامل مطالب داخل این پاورپوینت قسمت "اطلاعات بیشتر" را ملاحظه نمائید.

• منبع اصلی تهیه پاورپوینت :

فایل مقاله ای با عنوان " بهینه سازی مصرف انرژی با الگو برداری از عناصر سنتی اقلیمی معماری ایران " نوشته مهندسین کیانا محمدی و هومن ثبوتی در دومین کنفرانس بین المللی پژوهش های نوین در عمران و معماری و شهرسازی در شهر استانبول ترکیه . که فایل پی دی اف این مقاله نیز همراه با پاورپوینت برای دانلود قرار داده شده است .

فایل های کمکی :

• یک فایل پاورپوینت در مورد کاربردهای نوین بادگیرها wind catchers به زبان انگلیسی در 28 صفحه
• یک فایل پی دی اف با عنوان " تهويه و تبريد طبيعي با بهره گيري از ارزشهاي معماري سنتي ايران "  نوشته مهندس علی بهار - دانشگاه گرمسار - 18 صفحه -