خانه های دوره صفوی به همراه بررسی نمونه های موردی

یکی از درخشان ترین دوره های هنری ایران پس از اسلام دوره ی صفویه است. در سال  907قمری ( 1502م) این سلسله تاسیس شد. در دوران حکومت پادشاهان صفوی هنر و معماری ایرانی به کمال خود رسید . گواه این ادعا را میتوان در آثار زیبای آن دوره مشاهده کرد.

در ابتدا پایتخت سلسله صفوی شهر تبریز بود، در اواخر قرن دهم هجری قمری در زمان شاه عباس پایتخت این سلسله از شهر قزوین به شهر اصفهان انتقال یافت.

از ویژگی های مهم در شیوه معماری این دوره ، علاوه بر استحکام و زیبایی فرم ، درخشش بیان است .

در آثار این دوره تابش رنگ و نور ، و جذابیت سطوح و شکوه چشمگیر آنها ، احساس زیبائی خیره کننده ای در بیننده ایجاد می کند و طنین رنگ ها و سطوح مکرر کاشی های درخشان به منظره ای شفاف ، مجرد و روحانی تبدیل می شود.

ویژگی های معماری صفوی :

1- معماری صفویه محتاط است این سبک معماری سنتی ایران با حجم ها و توده های عظیم سرو کار دارد و سطوح نرم و ساده را بر سطوح پیچیده و بغرنج ترجیح می دهد.

2- ساده شدن طرح ها ، که در بیشتر بناها ، فضاها چهار پهلو بودند ، پلانهای خانه ها به شکل مستطیلی یا چند ضلعی ساده هندسه ساده ، شکل ها و خط های شکسته نیز بیشتر استفاده می شد.

3- ساخت گوشه های پخ از معماری صفویه رایج تر شد.

4 - پیمون بندی و بهره گیری از اندام ها و اندازه های یکسان.

5 -سادگی طرح در نمای بناها نیز آشکار گردید.

6 - راه اندازی و ایجاد تاسیسات و تجهیزات زیر ساختی

7 - جایگاه نقوش هندسی در معماری صفویه ارزشمند بود.

8 - مهم ترین ویژگی های تزئین بنا در معماری صفوی، می توان به تبعیت از قاعده های تقارن، انعکاس، تکرار و نظم هندسی اشاره کرد.

• تزئینات در دوره صفوی :

از دلایل گسترش هنر و معماری در دوره صفویه تزئیناتی چون آینه کاری، آجرکاری ،گچبری ،کاشی کاری ،حجاری ، منبت کاری و نقاشی بود که به سرعت رواج یافت.

در معماری اسلامی خصوصا بناهای مذهبی باقی مانده از معماری صفویه با استفاده از قوانین انعکاس نور با آینه کاری راهروها و سقف ها سعی میشده تا نور بیشتری را به داخل بنا راهنمایی شود.

کاشی کاری هنر ممتازی است که گوناگونی و تنوع بسیاری دارد و در معماری صفویه به اوج خود ( حد اعلای خود ) رسید.

در معماری صفوی هنر گچ بری وارد روش های خاص شده است، به طوری که زیباترین مقرنس بندی های گچی با عناصر گوناگون بخصوص مقرنس بندی های طاس و نیم طاس همراه با نقوش گل و گیاه با انواع تیغه های گچی دالبری ، زینت بخش کاخ های شاهی به بهترین شکل ممکن گردیده است .

پوشش های طاقی و بسیار زیبا و دلفریب آجری در حالت طاق گنبدی ، طاق عرقچین ، طاق گنبد ، طاق کته پوش ، طاق های پا تو پا ، طاق های چهار بخشی ، طاق های چهار گرده پوش ، طاق های چهار ترکی ، طاق های شمسه ای هندسی ، طاق و تویزه ، طاق و کجاوه ، طاق تاوه و بسیاری دیگر با به کارگیری انواع نقوش آجری و گلچین های زیبا و و عظمتی از هنر در اجرکاری این دوره متجلی شده است .

• خانه هایی با دو جبهه ساخت :

این بنا از حیاطی وسیع و طویل و فضاهایی در دو جبهه ی شمالی و جنوبی تشکیل شده است. این بنا از آثار باقی مانده ی دوران صفوی می باشد. که در آن الگوی چلیپا در مرکز خانه قرار گرفته ، فضای اتاق ها در کنار آن می باشد .

• خانه هایی با سه جبهه ساخت :

این خانه الگویی متفاوت با خانه های عصر خود دارد. به نظر می رسد طرح کلی خانه ابتدا به صورت یک کوشک در میان باغ بوده که دچار تغییراتی شده است که بخش اصلی خانه یک بنای مکعبی شکل است که متعلق به دوره ی صفویه می باشد و یک چهار صفه در میان خود دارد.

• خانه هایی با چهار جبهه ساخت :

فضاهای این خانه در چهار طرف حیاط وسیع آن واقع شده اند که مهم ترین آنها در دو جبهه ی شمالی و جنوبی قرار دارند . در این خانه تمامی الگوها با توجه به قرارگیری فضاها در کنار هم شکل گرفته و سلسله مراتب قرارگیری الگویی فضاها رعایت شده است.

• معماری خانه های دوره صفوی :

معماری خانه های صفوی از یک سری قواعد و اصول هنری و ریاضیات فرمی بهره می برند.

انواع نه چندان پیچیده و کم تنوعی از این گونه طرح ها را در سایر کشورها و در ایران ما قبل اسلام نیز میتوان جستجو کرد که در آنجا به منظور جداسازی زمینه و بستر کار از کادرها و حواشی یا از تزئینات نواری و خطی آثار مختلف سنگی ، چوبی ، شیشه و موازئیک و همچنین در بخشهایی در داخل بناها مانند در پنجره، سقف یا کف اتاق که مواد و مصالح بکار رفته برای طراحی به تبعیت از فرم های هندسی است بکار گرفته شده اند.

نقوش هندسی معماری صفویه بر پایه تعبیرات و فرم های اصلی دایره ، مربع ، مثلث ، مستطيل ، لوزی ، ذوزنقه و ... است که با ابزارهای نقطه ، خط و سطح ساخته می شود. این نقوش پیچیده و زیبا ساختار ساده ای دارند و از تکرار واحدهای دایره ، مربع و مثلث به دست می آیند. آنها را میتوان تنها با استفاده از پرگار و خط کش و دانستن نحوه ی ترسیم مثلث، مربع ، شش ضلعی ستاره و غیره رسم کرد.

در معماری صفوی از تکرار و تقسیمات بندی و افزودن خطوط مستقیم و منحنی ،  طرح های نامحدودی به وجود آوردند. نقوش هندسی از دیرباز مورد توجه ایرانیان بوده و در خلق آثار پرشکوه شان بعد از قرن پنجم هجری قمری به اهمیت خاصی نیز رسید.

بیشتر خانه های دوره صفوی دارای بخش بیرونی اندرونی ، شاه نشین ،گودال باغچه و ایوان های بزرگ و هشتی هستند ، با تزئیناتی مانند شیشه های رنگی، مقرنس کاری ، نقاشی رسمی بندی و حوض و...

پلان خانه های این دوره به صورت مستطیل شکل با پیمون بندی و بهره گیری از اندام ها و اندازه های یکسان هستند.

برخی از ویژگی های خانه های دورۀ صفویه :

• ایجاد تالار چلیپایی با غلام گردش
• برپایی سقف طاق و چشمه
• ایجاد تزیینات حجمی و سطحی چون مقرنس، نقاشی و گچبری در فضای درون و معرق آجر در نمای رو به حیاط
• قوس های متداول دورۀ صفوی چون کلیل و تیزه دار