بررسی محله عودلاجان و امام زاده یحیی

محله ای که امروز تحت عنوان امام زاده یحیی شناخته می شود ، از شمال به خیابان امیرکبیر، شرق به خیابان ری، جنوب به خیابان 15 خرداد و از غرب به خیابان شهید مصطفی خمینی می رسد.

اما در گذشته این محله جزئی از محله بزرگ عودلاجان بوده که دارای وسعت و محدوده ای بیشتر از امروزه بوده است.

عودلاجان نام محله ای است که در قسمت شمال شرقی تهران قدیم قرار گرفته است.

با تعریف یک ساختار اداری جدید در شهر تهران از سال 1300 با عنوان بلدیه ،  سیستم عرفی و سنتی اداره شهر تهران جای خود را به سیستم مبتنی بر قوانین و مناسبات داد. با انتخاب کریم آقاخان بوذرجمهری به مدیریت امور بلدیه، تحولات و تغییرات بنیادی در شهر تهران و به تبع آن محله عودلاجان (و امامزاده یحیی) ایجاد شد.

خیابان های عریض شمالی- جنوبی و شرقی - غربی و به سبک قرن نوزدهم اروپا احداث گردید .

خیابان امیرکبیر، پانزده خرداد و ری از درون بافت های مسکونی کشیده شده و خیابان های قبلی عریض شدند و بخش زیادی از خانه های قدیمی در مسیر خیابان کشی ها ویران شد.

احداث خیابان های امیرکبیر، مصطفی خمینی ، ری و 15 خرداد باعث شد که عملا آنچه که امروز تحت عنوان محله امامزاده یحیی می دانیم از سایر قسمت های محله عودلاجان جدا شده و خود هویتی مستقل در گذر زمان بیابد.

از همین دوران است که با شعله ور شدن آتش جنگ جهانی (1320) و نیز پر رنگ تر شدن نقش و عملکرد بازار تهران در مجموعه ی شهری، به تدریج مهاجرت اعیان و اشراف از هسته ی اصلی بافت تاریخی و کم تر شدن مطلوبیت بافت تاریخی برای این طبقه آغاز می شود.

در خلال این سال ها با مهاجرت ساکنان اصیل و قدیمی و اعیان از این منطقه به واسطه ی ورود طبقه ی متوسط و کارگر و افزایش موج مهاجرت در دهه ی سی و چهل از شهرهای دیگر به تهران، زمین های منطقه  تفکیک و به قطعات ریز دانه ی بدون اشکال هندسی منتظم تبدیل می شوند.

با این وجود نقش بازار تهران به عنوان اصلی ترین مرکز تجاری شهر، همچنان پابرجا ماند و حتی روند نفوذ فعالیت های تجاری به داخل بافت مسکونی که زمانی از بهترین مکان های مسکونی شهر بود را نیز موجب شد.

اماکن تاریخی بسیاری در این محله قرار دارند . موقعیت خود امامزاده پایین‌تر از باغ پسته ‌بک در امتداد بازارچه نواب (بازارچه سرتخت قدیم) است که کوچه‌ای عریض شمالی- جنوبی با یک درخت بسیار کهن و تنومند در مقابل امامزاده بوده ‌است .

 ادامه این کوچه شمالی-جنوبی با نام کوچه «سرتخت» از سمت شمال به کوچه میرزا محمود وزیر و یک حمام بسیار تاریخی منتهی می‌شود و از سمت جنوب به خیابان بوذرجمهری.

کوچه میرزا محمود وزیر در این محله یک بن‌بست را در خود دارد با عنوان «بن‌بست مدرس» که خانه تاریخی وزیر مختار فرانسه در آن قرار دارد که بعداً سید حسن مدرس در دوران نمایندگی در آن سکونت گزید. همچنین در انتهای شمالی کوچه سرتخت ، نبش کوچه در داخل کوچه میرزا محمود ، خانه فخرالملوک قرار دارد .

بنای آرامگاه امامزاده یحیی به حدود ۸۰۰ سال پیش و به زمان خوارزمشاهیان می‌رسد. مساحت بنا حدود ۱۵۰۰ مترمربع است. گنبد کاشی کاری شده فیروزی رنگ و مخروطی شکل آن در اثر گذر زمان از بین رفته بود که در طی سال‌های ۱۳۵۲ هجری شمسی‌ترمیم شده است.

آن‌طور که بر روی در قدیمی بقعه در دو کتیبه کوچک به خط ثلث نوشته‌اند، بنای قدیمی در زمان مغولان ساخته شده است. در زمان قاجاریه نمای خشتی برج تغییر و ایوان، اتاق‌ها و سایر متعلقات به آن اضافه شد و به مرور سایر تزیینات مثل آینه کاری، کاشی و معرق، مسجد و موزه و کتابخانه بقعه به بنایی اصیل با کاربردی امروزی تبدیل شده است

به عقیده برخی حضرت یحیی از فرزندان امام سجاد است اما بر روی بقعه نام یحیی بن زید، فرزند امام حسن مجتبی آمده است. هم چنین قبر دیگری در امام زاده یحیی موجود است که متعلق به امام زاده محمد است که به گفته ی شریف رازی ، برادر امام زاده یحیی است و او هم در سال 592 هجری به دست علاء الدین خوارزمشاه  به شهادت رسیده است .

بنای اصلی امامزاده متشکل از برج خشتی هشت ضلعی و دارای گنبد هرمی شکل ۱۲ ضلعی بوده است که به همراه صحن آن به کلی در سال ۱۳۱۸ ویران شد و یک موسسه دولتی در سال ۱۳۱۹ آن جا ساخته شد. مقبره که داخل سردابی در عمق چهار متری زمین قرار داشته از آسیب جان سالم به در می‌برد. از این‌رو یک سال بعد باعث تجدید بنای امامزاده می‌شود.

فضای صحن اصلی هشت ضلعی است و از زیر زمین، آب انبار، طبقه همکف و اول تشکیل شده ‌است. طبقه اول و همکف با حجره‌هایی احاطه شده ‌است که به عنوان بانک از آن استفاده می‌شده است. ساختمان تیمچه قرینه است، در قسمت جنوبی و شمالی دو سالن بزرگ و در طرفین اتاق‌های کوچکی قرار دارد.

وجه تمایز ضلع شرقی و غربی این است که اتاق های ضلع شرقی غلام گردشی داشته‌اند. یعنی، اتاق‌های ضلع شرقی به هم راه داشتند و هر اتاق دو در داشته که ارتباط آن را با اتاق‌های مجاور میسر می‌کرده است و غلام خانه می‌توانسته به تمامی اتاق‌ها دسترسی داشته باشد که به آن غلام گردشی می‌گفتند. اتاق‌های کوچک نیز با درهای چوبی و شیشه‌های رنگی، فضایی دلنشین را برای بیننده ایجاد کرده‌است.