بررسی جامع تاریخچه ، معماری و مرمت مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی

مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی ، مهم‌ترین اثر تاریخی اردبیل و از مجموعه بناهای کم‌نظیر سده‌ی هشتم هجری می‌باشد که در ابتدا مسکن شیخ صفی، خانقاه و محل تجمع مریدان وی بوده است و طی قرن‌های متمادی توسعه و تکامل یافته است.

مجموعه‌ی زیبا و نفیس بقعه از زمان حیات شیخ و پس از وفاتش به سال 735 ه.ق به وسیله‌ی فرزند وی صدرالدین موسی پایه‌گذاری شد و سایر بخش‌ها در طی چندین قرن بنا به ارادت پادشاهان صفوی به جد خویش توسعه یافت و در زمان شاه عباس دوم (1057 ه.ق) با اجرای دروازه‌ی عالی‌قاپو به پایان رسید.

معمار اول بقعه‌ی شیخ صفی‌الدین اردبیلی، بنا بر گفته‌ی اولئاریوس شخصی از شهر مدینه بود که طرح و نقشه صدر‌الدین موسی را به اجرا درآورد .

طرح ساختمان را شیخ صدرالدین به شکل معجزه‌آسا ارائه داده و طبق داستان‌ها به استاد فرمان می‌دهد که چشم خود را ببندد و در رویای خود تصویر عمارتی را که الهام یافته، شکل دهد و به ساخت آن بپردازد.

مجموعه‌ی شیخ صفی به عنوان یکی از مراکز مهم عرفانی و تصوف محسوب می‌شود و به نظر می‌رسد مفاهیم عرفانی برخاسته از آن ، بی تاثیر در چگونگی شکل‌گیری هندسه، فرم و کالبد معماری مجموعه نباشد.

آنچه در نگاه اول برای هر بیننده از مجموعه جالب و متمایز کننده است، نظم فضایی ارگانیک قرارگیری گنبدهای بقعه است. به طوری که مخاطب حین مواجهه با اثر، نمایی از گنبدهای سر به فلک کشیده در کنار هم را می‌بیند که بیش از هر عنصر دیگر با فرم خاص و چیدمان فضایی منحصر به فرد، خود را نمایان می‌سازد.

این مجموعه دارای فضاهای زیاد دیگری نیز بوده است که متاسفانه در دوره‌های مختلف تاریخی، تحت تحولات و توسعه‌های شهری از دست رفته است و حفریات باستان‌شناسی اخیر این امر را تایید می‌کند.

در این پاورپوینت کامل بخش های اصلی مجموعه شیخ صفی از لحاظ تاریخچه ، معماری و مرمت های انجام شده  مورد بررسی قرار گرفته است :

• حرم‌خانه
• گنبد الله الله
• چینی‌خانه
• چله‌خانه‌ی جدید
• رواق دارالحفاظ (قندیل‌خانه)
• صفه یا حیاط کوچک (قربانگاه)
• گنبد‌خانه‌ی شاه اسماعیل
• دارالحدیث یا دارالمتوالی
• جنت‌سرا
• سردر اصلی بقعه
• سر در شاه‌عباسی
• صحن اصلی (ساخت)
• دروازه‌ی عال‌قاپو
• حیاط بیرونی-باغ (عرصه)
• شهیدگاه
• میدان عال‌قاپو
• سایت سامان‌دهی

حرم‌خانه :

این گنبد‌خانه در اصل مقبره‌ی محی‌الدین، پسر شیخ صفی‌الدین است که به تدریج با دفن اهل بیت شیخ‌صفی و صفویان به حرم‌خانه مشهور شده است. برخی پژوهش‌گران این بنا را منتسب به همسر شیخ می‌دانند اما در این خصوص دکتر یوسفی و خانم گلمغانی در کتاب باستان‌شناسی و تاریخ شیخ صفی‌الدین اردبیلی به صراحت اشاره کرده‌اند که مدرکی دال بر مقبره‌ی زن شیخ‌ صفی به دست نیامده است.

در ضلع شرقی شاه‌نشین قندیل‌خانه، یک در نقره‌ای به راهرویی با سقف کوتاه باز می‌شود که کف آن با کاشی‌های خشتی دوره‌ی صفوی فرش شده است. این راهرو از سمت شرقی به اتاقی مربع شکل با طاقی کوتاه می‌رسد که کاربرد آن مشخص نیست و قبری نیز در آنجا به چشم نمی‌خورد و در واقع پیش‌فضایی برای حرم‌خانه محسوب می‌شود.

حرم‌خانه فضایی است مربع شکل به اضلاع ده‌ متر که در سال (735-725 ه.ق) ساخته‌شده و با یک گنبد آجری جناغی معقلی لعاب‌دار پوشانده شده است. و ...

• گنبد الله الله :

این گنبد که بر فراز آرامگاه برجی شیخ صفی‌الدین اردبیلی قرار گرفته و در واقع عنصر شاخص مجموعه به شمار می‌رود، به دست صدرالدین موسی در سال (765-735 ه.ق) ساخته شده است.

دیوارهای درون آرامگاه تا محل اتصال آنها به گنبد همه گچ‌کاری شده و بر روی آن پرده‌هایی از جنس کرباس با نقوش اسلیمی و گل و بته به سبک نقاشی‌های دوره‌ی صفوی تزئین و به دیوار‌ها میخکوب شده است.

 زیر گنبد یک ترنج تزئینی بزرگ از گچ‌بری رنگ‌آمیزی شده قرار دارد که با نقوش روی پارچه‌ی دیوار‌ها هماهنگ است. گویا قندیل با ارزشی از طلا و نقره در سقف آرامگاه نصب بوده که در حال حاضر اثری از آن بر جا نیست. ازاره‌ی داخلی آرامگاه تا ارتفاع 2،54 متر در حال حاضر تخته‌کوبی شده و مشخص نیست که این پوشش در چه زمانی صورت گرفته است، اما ظاهرا از مرمت‌های دوره قاجاری است.  نمای بیرونی آن برج آجری استوانه‌ای شکلی است به ارتفاع 17،5 متر و محیط ۲۲ متر که بر روی قاعده‌ی سنگی هشت ضلعی قرار گرفته و به گنبدی کم خیز و عرق‌چینی شکل در بالا ختم می‌شود. و ...

• چینی خانه :

چینی خانه از بناهای اولیه‌ی مجموعه‌ی شیخ صفی می‌باشد که در سال 765-735 ه.ق توسط شیخ صدرالدین آغاز شده است. این محل که به طور کاملا نامتقارن به قندیل‌خانه راه پیدا می‌کند، در ابتدا محل اجتماع درویشان یا تالار اجرای مراسم بوده است.

در دوران شاه عباس اول (حک: ۹۹۶-۱۰۳۸) با ایجاد تغییراتی در معماری داخلی آن، محل نگهداری کتاب‌های نفیس و اشیای قیمتی و چینی‌های سلطنتی شد. این چینی‌ها از نوع ظروف مشهور به مینگ و سلادون به سفارش شاه ‌عباس اول به دست صنعت‌گران چینی ساخته شده و همگی مهر شاهی و عبارت «وقف آستانه‌ی شیخ صفی نمود بنده شاه ولایت عباس» را دارند.

ورودی‌های این مجموعه یکی از چهار طاق‌نمایی است که به‌ صورت ایوا‌ن‌های نیم‌گنبدی ساخته شده‌اند. هر یک از ایوان‌ها از پنج ضلع و هر ضلع از پنج گنجه‌ی عمیق با درهای منبّت‌کاری و خاتم‌کاری تشکیل شده، و ضلع پنجم پنجره‌ای با درگاهی عمیق دارد. تالار چارگوش مرکزی نیز دارای گنبدی آجری با ساقه‌ی کوتاه به شکل عرقچین ساخته شده است. و ...

• چله‌خانه‌ی جدید :

چله‌خانه به فضایی گفته می‌شود که مریدان شیخ در آغاز راه به مدت 40 روز در آنجا به چله ‌نشینی می‌پرداختند. این فضاها در ابعاد کوچک و تنگ و تاری بود که صرفا به نماز و عبادت بپردازند. به گونه‌ای که حتی اجازه‌ی ورود نور خورشید را هم بر آن نمی‌دادند.

این چله‌خانه بنا به گفته‌ی دکتر حسن یوسفی با چهل حجره و گنبدی زیبا در دو طبقه ساخته‌ شده و ظاهرا محل جلوس این صوفی بزرگ نیز بوده است. این بنا در سال‌های 1391-1334 میلادی ساخته‌شده و توسط شیخ صدر‌الدین بنیان‌گذاری گردید.

 آخرین مرمت حجره‌ها توسط شیخ عبدال زاهدی (1628- 1611 م) صورت گرفته و در سال 1703-1758 م گنبد آن فرو‌ ریخته است.  این بنا که احتمالا یکی از قدیمی‌ترین فضاهای مجموعه است، بیشتر از دیگر بخش‌ها آسیب دیده و در حال حاضر حیاطی متروک و مربع شکل است که در جبهه‌ی غربی آن، حجره‌هایی با نمای آجری و طاق قوسی وجود دارد. و ...

• رواق دارالحفاظ (قندیل‌خانه):

این بخش از مجموعه که زاویه و نمازخانه نیز نامیده می‌شود، محل قرائت و تفسیر قرآن بوده است. اطلاق نام قندیل خانه نیز به دلیل قندیل‌های نورانی آنجا بوده که روشنایی آستانه را تأمین می‌کرده است.

قندیل‌خانه تالاری است مستطیل شکل به ابعاد 11.5×6 متر که در شمال و جنوب آن طاقی نیم‌گنبدی هر دو انتها را پوشش داده است.

در ۹۴۶ قمری به دستور شاه طهماسب اول، مقصود کاشانی ، فرشی برای قندیل‌خانه با ۳۳ میلیون گره بافت که بعد از گستردن بر زمین، نقش آن را بر سقف گهواره‌ای قندیل‌خانه به صورت مطلا تصویر کردند.

این فرش را در دوره‌ی قاجار از اردبیل خارج کردند و هم اکنون در موزه ویکتوریا و آلبرت هال لندن به عنوان نفیس‌ترین قالی دوره صفوی با نام «فرش اردبیل» نگهداری می‌شود. سقفی نیز که نقشه‌ی این فرش در آن تصویر شده بود، در زلزله سال ۱۲۶۴ فروریخت. سقف فعلی احتمالا درسال 1875-1853میلادی ساخته ‌شده است. و ...

• صفه یا حیاط کوچک (قربانگاه):

این حیاط که پیشخوان نیز نامیده می‌شود در دو طرف طولی حیاط، طاق‌نماهای عمیق نیم‌کار دارد که در گذشته بنا بر استناد به تصاویر تهیه شده توسط ازاره، مزین به تزئینات مقرنس و کاشی معرق بوده است.

ابعاد حیاط میانی 14×6 متر طراحی شده است. ساخت آن مربوطه به سال 794-745 ه.ق در زمان شیخ صدر‌الدین است که در سال 1972 میلادی مرمت و تقویت دیوارها صورت گرفته است.

این حیاط به عنوان یک فیلتر یا پیشخوان ورودی به صحن اصلی و فضای تقسیم، جهت اتصال چله‌خانه جدید، چله‌خانه قدیم، حیاط باغ و صحن اصلی نیز قرار گرفته شده است.

طی مرمت سال‌های اخیر دسترسی به چله‌خانه‌ی قدیم مجدد احیا شده و مسیر تردد در آن قسمت برقرار شده است. متاسفانه در حال حاضر تزئینات مقرنس‌های اصیل و قدیمی تخریب شده و نشانی از برخی آنها در حیاط میانی به چشم نمی‌خورد، در حالی‌ که بر اساس مستندات و تصاویر قدیمی، قابلیت باز سازی را دارند. و ...

• منبع :

بر اساس نوشته ای از مهندس محسن نوروزوند با عنوان : اردبیل و مجموعه‌ی خانقاهی و آرامگاهی شیخ صفی‌الدین اردبیلی «با مروری بر توسعه و تحولات تاریخی ، معماری و مرمتی»