گوردخمه ؛ تعریف ، تاریخچه ، انواع و نمونه ها ( 117 اسلاید )

• تعریف گوردخمه :

گورْدَخمه (به انگلیسی: Rock-cut tomb) نوعی معماری صخره‌ای می‌باشد و فضایی است که در صخره‌ها، کوه‌ها یا تپه‌ها برای خاکسپاری درگذشتگان ساخته می‌شده‌ است.

احترام به مردگان در ایران ریشه‌دار و باستانی است. از گذشته‌های دور تا به حال مردم برای دفن عزیزان خود از شیوه‌های مختلفی استفاده می‌کردند. از جمله روش‌های قدیمی برای تدفین مردگان از زمان مادها می‌توان به گورخمره، سردابه، استودان، گوردخمه و غیره اشاره کرد.

کوه در دوران ایران باستان مقدس بود و از آن به عنوان محلی برای نیایش استفاده می‌کردند. همین ویژگی باعث شد تا مردمان ایران باستان مردگان خود را در این مکان‌ها دفن کنند.

گوردخمه‌ها معمولا در مکانی وسط صخره قرار داشتند. به طوری که امروزه نیز دسترسی به آنها غیرممکن است. در این شیوه استخوان مرده و یا مردگان خود را در مقبره‌هایی صخره‌ای دفن می‌کردند. ایرانیان باستان معتقد بودند که این گوردخمه‌ها یک خانه‌ی امن برای مردگان جهت ورود به دنیای دیگر خواهد بود. در واقع آنها معتقد بودند که با این روش جسد از هر گزندی در امان است.

وجود نقش برجسته ها در بعضی از دخمه ها و دور از دسترس بودن آنها، و جایگاه خاص و رفیع آنها در بلندای کوه و صخره شاید یکی از دلایلی است، که همیشه مورد احترام و مورد توجه بعضی از باورها قرار می گرفتند.

استان کرمانشاه که به پایتخت گوردخمه‌ های ایران شهرت دارد، دارای چندین گوردخمه از دوره‌های مختلف با معماری منحصر به فرد است. ارزش بعضی از این گوردخمه‌ها به قدری بالا است که از آن برای برگزاری آیین‌های مذهبی خود استفاده می‌کنند.

علاوه بر وجود گوردخمه های کرمانشاه در ایران، کشورهای فرانسه، ترکیه، آفریقای شمالی، ایتالیا، فنلاند، یونان، پرو، اسپانیا اوکراین و حتی آمریکا گوردخمه‌های خودشان را دارند.

• تفاوت گوردخمه با دخمه و استودان :

گوردخمه با دخمه تفاوت دارد. دخمه یا برج خاموشی ، مکانی است که بر فراز بلندی ایجاد می‌شد و کسی که درگذشته را در آنجا قرار می دادند ، تا توسط حیوانات و پرندگان متلاشی شود.

 همچنین گوردخمه در زبان عامیانه گاه به ‌طور هم ‌معنی و مترادف با استودان نیز به کار گرفته می‌شود ، در حالی‌که این دو از لحاظ ساختاری با هم تفاوت دارند.

کلمه استودان که از ترکیب واژه‌های «استو» به معنی استخوان و «دان» به معنی جایگاه تشکیل شده و محل نگهداری استخوان متوفیان بوده است. استودان‌ها در مقایسه با گوردخمه‌ها دارای ظاهر بسیار ساده‌تری بوده و ابعاد کوچکتری نیز دارند و در واقع حفره‌هایی هستند که برای نگهداری استخوان جان‌سپرده در داخل صخره‌ها ایجاد می‌شدند.

دسته بندی گوردخمه ها از لحاظ قدمت :

• 1- گوردخمه‌های دوره مادها :

گوردخمه‌های یافت شده از دوران مادها نوع تکامل یافته هنر اورارتویی هستند؛ زیرا برخلاف گوردخمه‌های دوره اورارتو، اغلب دارای نقش‌برجسته و تزئینات معماری مانند ستون و نیم‌ستون بوده و بر اساس اهمیت فرد دفن شده و همچنین تاریخ ساخت، دارای نمای ورودی متفاوت هستند. هرچقدر که فرد متوفی اهمیت و جایگاه ویژه‌ای داشت، تزیینات این گوردخمه‌ها پیچیده‌تر بود.

• 2- گوردخمه های هخامنشیان :

گوردخمه‌های هخامنشی برخلاف گوردخمه‌های مادها، شکلی یکسان داشته و طرحی از صلیب دارند.  ورودی گوردخمه معمولاً در محل تلاقی دو خط صلیب واقع بوده و در اطراف آن بر روی خط افقی صلیب، نیم ستون‌هایی کنده شده‌است. بر قسمت بالایی صلیب شامل یک نقش برجسته ظریف و بخش پایینی آن معمولاً فاقد هر تزئینی بوده ‌است.  اغلب گوردخمه‌های هخامنشی در نقش رستم و نقش رجب متمرکز هستند .

نخستین نمونه این گوردخمه‌ها مربوط به داریوش بزرگ بوده و سایر نمونه‌ها از آن تقلید نموده‌اند. آخرین گوردخمه هخامنشی مربوط به داریوش سوم است که کار حجاری آن (ظاهرا با حمله اسکندر مقدونی به ایران) ناتمام مانده و فقط در قسمت بالای آن نقش شاه را در مقابل آتشدان نشان می‌دهد.

 تعداد قبور در گوردخمه‌های هخامنشی از دو قبر تا ۹ قبر متفاوت است. با توجه به این واقعیت که داریوش سوم تنها شش سال حکومت کرد و با توجه به میزان حجاری ناتمام انجام شده در مقبره وی، به نظر می‌رسد که کار ساخت هریک از این گوردخمه‌ها بیش از ده سال به طول می‌انجامیده ‌است .

• 3- گوردخمه های پس از هخامنشیان :

با حمله اسکندر به ایران و پیدایش سلسله‌های سلوکیان و اشکانیان، نقش مذهب در سلطنت به‌کلی کمرنگ شد.  سلوکیان یونانی (جانشینان سلوکوس یکم) بوده و مذهبی متفاوت با ایرانیان داشتند. منابع کافی در خصوص دین و مذهب اشکانیان نیز وجود ندارد. به گونه‌ای که گمان می‌رود آنان مختلف‌الدین بوده و مردگان خود را (برخلاف زرتشتیان) به طرق گوناگونی دفن می‌کرده‌اند؛ بنابراین از این دوران گوردخمه‌ای به شکلی که در دوران هخامنشیان یا مادها برای شاهان ساخته می‌شده، یافت نشده‌است. صرفاً دخمه‌های عمومی به دو شکل درون خاک و درون سنگ برای رعایای زرتشتی ساخته می‌شده و پس از قراردادن تعداد معینی از اجساد، در آن‌ها با سنگ و آهک مسدود می‌شده ‌است .

با ظهور ساسانیان، مذهب زرتشتی در ظاهر مجدداً ارزش یافته و حتی دولت مرکزی در بخش‌هایی از کشور همچون مازندران، مهرپرستان را تحت فشار قرار داد؛ ولی با این وجود، ساخت گوردخمه‌های دوران هخامنشی دیگر رواجی نیافت و ساخت دخمه‌های عمومی تا قرنها پس از حمله اعراب به ایران ادامه پیدا کرد.

• تقسیم بندی گوردخمه های مادی :

گوردخمه‌های دوارن مادها بر اساس نمای ورودی به ‌طور کلی به سه دسته مختلف تقسیم می‌شوند :

الف -گوردخمه‌هایی که در نمای ورودی دارای ستون آزاد هستند. گوردخمه فخریگاه یا دخمه سنگی با شماره ثبت ملی ۲۸۸ (پانزده کیلومتری شمال شرقی مهاباد)، گوردخمه صحنه (۶۰ کیلومتری راه کرمانشاه به همدان در محل سراب صحنه) و گوردخمه دکان داود (نزدیکی سرپل ذهاب) از این جمله‌اند. گوردخمه صحنه که در تاریخ ۱۳۱۵/۱۰/۱۰ و با شماره ثبت ملی ۱۴۸ به ثبت رسیده‌است از جمله نادرترین گور دخمه‌های دوطبقه دوره مادها می‌باشد.

ب- گوردخمه‌هایی که به‌ جای ستون آزاد، در دو طرف نمای ورودی آن‌ها دو نیم ستون تزئینی در کوه کنده شده ‌است. از این نوع گوردخمه‌ها می‌توان به گوردخمه دو دختر یا دادور با شماره ثبت ملی ۲۹۹ (نزدیکی ممسنی استان فارس) و گوردخمه آخور رستم (هشت کیلومتری جنوب تخت جمشید )  اشاره کرد.

پ-گوردخمه‌های ساده که فاقد ستون یا نیم‌ستون بوده و عمدتاً در منطقه کردستان یافت شده‌اند. گوردخمه سکاوند (پانزده کیلومتری هرسین کرمانشاه)، گوردخمه دیره (قریه دیره سرپل ذهاب) و گوردخمه سرخ‌ده (۱۹ کیلومتری گوردخمه سکاوند) از این جمله‌اند.

• توجه مهم :

این فایل کامل ترین پاورپوینت موجود در زمینه آشنایی با گوردخمه ها ، تاریخچه و انواع آن می باشد که در چهار فصل و 117 اسلاید و همراه با 7 فایل پی دی اف کمکی ارائه شده و مطمئنا مشابه آن را در هیچ سایت دیگری نخواهید یافت . اگر به اطلاعات بیشتر در مورد معماری صخره ای نیاز دارید ، اینجا را کلیک کنید . 

• فایل های کمکی :

1- فایل پی دی اف مقاله ای  با عنوان " بازنگری در گاه نگری و سبک شناسی گوردخمه کیکاوس صحنه " نوشته مزدک شروین – ارائه شده در نشریه مطالعات باستان شناسی – 20 صفحه

2- فایل پی دی اف مقاله ای  با عنوان " بررسی شیوه خاکسپاری گوردخمه ای در روستای معارفی شیان اسلام اباد غرب "  نوشته علی نوراللهی – در 20 صفحه

3- فایل پی دی اف مقاله ای  با عنوان " بررسی شیوه های تدفین دوره اشکانی در گورستان باستانی لیارسنگ بن املش " نوشته ولی جهانی و سولماز رئوف – 25 صفحه

4- فایل پی دی اف مقاله ای  با عنوان " پژوهشی در آئین های تدفین دوره ساسانی در سواحل خلیج فارس "  نوشته حسین توفیقیان و محرم باستانی – 18 صفحه

5- فایل پی دی اف مقاله ای  با عنوان " علل ایجاد گوردخمه و بررسی نمونه های تطبیقی گوردخمه های صدر مسیحیت و گوردخمه های ایران باستان " نوشته سمیه بخش آبادی و اسما خامسی – دومین کنفرانس بین المللی پژوهش در علوم و تکنولوژی ترکیه – 13 صفحه

6- فایل پی دی اف مقاله ای  با عنوان " بررسی اثار سنگی صخره ای گوردخمه های ماد " نوشته مهندس زینب لطفی – انتشار در فصلنامه مطالعات ایلام شناسی - 22 صفحه

7- فایل پی دی اف مقاله ای  با عنوان " مقایسه تطبیقی میزان تاثیر فرهنگ و اقلیم بر روی معماری آرامگاه های مادها و هخامنشیان " نوشته معصومه یاوری کلور و پگاه سادات عقیلی – 16 صفحه