معماری دستکند در ایران

• تعریف و ویژگی های معماری دستکند :

معماري دستکند واژه جدیدي است که به تازگی وارد جمع واژگان ادبیات باستان شناسی و معماري ایران شده و مطالعات مربوط به آن نیز نسبت به سایر شـاخه هـاي علوم مذکور، بسیار نوپاتر است.

این نوع معماري ریشـه در فرهنگ و سنت هاي کهـن هـر منطقـه دارد و تجلـی آن را در نقاط مختلف ایران زمـین بـه اشـکال گونـاگون قابل مشاهده است. با توجه به پیشینه بسـیار کهـن ایـن نوع معماري، امروز کمتر کسی مبادرت به تولید و ایجاد فضا در صخره ها و کوهستان ها می نماید .

از سوي دیگـر گرایش انسان امروز به زندگی مدرن ، سبب شده تا دیگر توجه آن چنانی به ایجاد، استفاده و گسـترش ایـن نـوع خاص معماري نداشته باشـد و جـز در مـوارد انگشـت شماري این معماري، متروك شده و به فراموشی سـپرده شود.

این معماري منحصر به فرد که بـه نـوعی در تقابل با محیط پیرامونی است میتواند با بهـره گیـري از تکنیک قرارگیري در دل زمین یا دیواره ي کوهستانها و دره هــا، روش مناســبی جهــت کنتــرل نوســانات آب و هوایی در منـاطق مختلـف باشـد.

معماري دستکند گونه خاصی از معمـاري اسـت کـه در آن هیچ مصالحی بـراي تولیـد فضـا اسـتفاده نمـیشـود و برخلاف اصول معماري متعارف مسـائل ایسـتایی در ایـن نوع معماري چندان مورد بحث نیست.

این نـوع معمـاري را میتوان به نوعی تولیـد فضـا از طریـق ایجـاد فضـاهاي منفی در بستر کوه و سنگ دانست که از ترکیـب فضـاهاي پر و خـالی متولـد مـی شـود و بـه نـوعی پاسـخگویی بـه نیازهاي اقلیمی بشر است.

فضـاهاي دلخـواه در ایـن نـوع معماري بـا برداشـتن تـوده صـخره اي بـا روش کاسـتن از بستر اصلی خود به وجود مـی آیـد، بنـابراین فضـاي مـورد نظر به اشکال متفاوت میتواند ایجاد شود .

در معماري دسـتکند هـیچ تفـاوتی وجـود نـدارد کـه گسترش فضا ابتدا از کف یا سقف و یـا توأمـان شـروع گردد، زیرا از نظر ایجاد کالبـد کلـی فضـاهاي دسـتکند ، اجباري در زمینه هاي تولید فضا مشاهده نمی شود.

 پـس براي ایجاد فضاي لازم در معماري دستکند، تنها کندن و برش صخره ها و خالی کردن توده هاي جدا شـده سـبب ایجاد فضا می گردد و در واقع تکنیک تولید فضا در این نوع معمـاري بسـیار سـاده امـا روش اجـراي آن بسـیار مشکل است.

 ابزار اصلی و مورد اسـتفاده در ایـن روش کلنگ، چکش و قلم و یا قلم و پتک می باشد .

• عوامل شکل گیري و کـاربري آثـار معمـاري دستکند :

معماري دستکند یکی از تلاش هاي انسـان در جهـت هماهنگی و سازگاري با محیط می باشد که دربـاره علـل پیدایش این معمـاري بایسـتی بـه شـرایط جغرافیـایی و اقلیمی در بستر اوضاع فرهنگـی، سیاسـی، اجتمـاعی و اقتصـادي آن منطقـه پرداختـه شـود .  بـر همـین اسـاس میتوان مهمترین عوامل شکل دهی معمـاري دسـتکند را به شرح ذیل عنوان کرد :

1- عامل جغرافیایی و اقلیمی

2- عامل دفاعی و امنیتی

3- عامل جاودانگی و ماندگاري

4- عامل آیینی و دینی

• گونه شناسی معماري دستکند به لحاظ شکل ظاهري :

سرزمین ایران بـا توجـه بـه اقلـیم هـاي گونـاگون، از شرایط خـاص منطقـه اي در شـکل دهـی آثـار معمـاري برخوردار است و آثار معماري دستکند به تبـع ایـن امـر در مناطق مختلف داراي اشکال متفـاوتی مـی باشـد کـه میتوان آنها را در قالب دو گروه تقسم بندي کرد:

1ـ گروهی از آثار معمـاري دسـتکند وجـود دارد کـه به صورت فضـاهایی در دل صـخره هـا و کـوه هـا ایجـاد شده اند و در واقع تقلیدي از غارهاي طبیعی و بـه لحـاظ فرم بسیار شبیه آنها هستند.

در ایـن گـروه دسترسـی و برقراري ارتباط بین فضاهاي مختلف :

 از طریق یک کران می باشد (مجموعه دسـتکند کنـدوان )

یـا از طریـق یـک راهروي باریـک در جهـت فضـاها ( مجموعـه دسـتکند میمند )

در مـواردي نیـز ارتبـاط ممکـن بـود از طریـق پلکانها برقرار شود که اثر و شواهدي از آنهـا موجـود نیست (قلعه جوق فامنین در همدان) یا غـار کرفتـو کـه در حال حاضر پلکان فلزي ارتبـاط بـا فضـاها را میسـر نموده است.

در ایـن گـروه روشـنایی فضـاها عمـدتاً از طریق روزنه هاي تعبیه شـده در دیـواره هـاي فضـاها یـا پیه سوزهایی اسـت کـه جـاي آنهـا روي دیـواره قابـل مشاهده است.

2ـ گـروه دوم، آثـار معمـاري دسـتکندي هسـتند کـه به صورت فضاهاي زیرزمینی در دشت هاي مسطح، دامنه و شیب کوهستانها یا دره ها کنده شده اند.

در ایجـاد فضـاهاي این گروه از آثار، توپـوگرافی و شـرایط زمـین شناسـی (بــه لحــاظ جــنس، بافــت و ســاختار) بســیار مهــم و تعیین کننده است. در دسـتکندهاي زیرزمینـی بـه خـاطر قرارگیري در دل زمین، تأمین نور و روشنایی از اهمیت قابل ملاحظه اي برخوردار است که عمدتاً داراي نورگیر یا روزن در قسمت سقف هسـتند و روشـنایی داخـل را در روز تأمین می کند یا در مواردي به دلیل عـدم وجـود نــورگیر در ســقف، روشــنایی فضــاها از طریــق پیــه سوزهایی تأمین می شود که جاي آنها در دیواره ها قابل مشاهده اسـت .

• گونه شناسی معماري دستکند بـه لحـاظ فـرم داخلـی فضاها :

آثار معماري دستکند به لحاظ فـرم فضـاي داخلـی بـه اشکال مختلف هستند که تفاوت در نوع بافت و سـاختار زمین شناسـی از سـویی و زمـان ایجـاد و نـوع کـاربري مجموعه ها از سوي دیگر موجب شـده تـا تفـاوتهـاي عمده اي در نوع واحدها، تعداد فضاها و همچنـین نـوع فرم داخلـی و پوشـش فضـاها مشـاهده شـود.

بنـابراین میتوان آثار معماري دسـتکند را از لحـاظ فـرم فضـاي داخلی و نوع پوشش فضاها به چند دسته تقسـیم نمـود که عبارتند از :

1- مجموعه هـایی کـه فـرم و نـوع پوشـش فضـاهاي داخلی آنها به صورت خمیده، قوسی شکل و گهواره اي هستند.

2- برخی از مجموعه ها داراي فضـاي داخلـی گنبـدي شـکل و مخروطـی هسـتند.

3- مجموعه هایی که فضاهاي آنها داراي فـرم فضـاي داخلی نامنظم است و همانند غارهـاي طبیعـی هسـتند، مانند میمند کرمان

4- برخـی آثــار معمـاري دســتکند کـه داراي فضــاي داخلی به فرم مکعب و هرمی شکل هستند، اغلـب آثـار معماري صخره اي هزاره اول ق. م و به طـور کلـی داراي سطوح مسـتقیم و شکسـته هسـتند .

• گونه شناسـی مجموعـه معمـاري دسـتکند بر اسـاس کاربري :

تفاوت در فلسفه شکل گیري مجموعه معمـاري دسـتکند موجب تفـاوت عمـده در نـوع معمـاري واحـدها، نحـوه دسترســی بــه مجموعــه، ارتبــاط فضــاهاي مجموعــه بــا یکدیگر و .. شده تـا هـر کـدام از مجموعه ها داراي ویژگی هـاي خاصـی گردنـد.

در مطالعـه مجموعه هاي معماري دستکند، علاوه بر تقسیم بندي آنهـا بر اساس شکل ظاهري کلی و فرم داخلی فضـاها مـی تـوان دسته بندي دیگري بر اساس ماهیت کـاربردي آنهـا مطـرح کرد که در این بخش بیش از هـر چیـز خـلاء مطالعـات و کاوش هاي باستان شـناختی جهـت ایـن موضـوع مشـهود است .

با توجه به مجموعه هاي شناسایی شده میتوان ایـن آثار را در سه گروه زیر تقسیم بندي نمود :

1- تدفینی- مذهبی

2- اقامتی- مسکونی (استقرار)

3- مخفیگاهی ـ پناهگاهی

• نتیجه گیری :

معماري دستکند، شاهکاري از مبارزه انسان با طبیعت است که انسان با غلبه بر محیط پیرامونی خود اقـدام بـه ایجاد فضا در عمق آن مـی کنـد. ایـن نـوع معمـاري در مقابل معماري متعـارف قـرار مـی گیـرد و در ایجـاد آن نیازي به هیچ نوع مصالحی وجود ندارد بلکـه همـت و سخت کوشی بشر است که آنرا می سازد.

• توجه :

منبع اصلی تهیه این پاورپوینت کامل و جامع ، فایل پی دی اف مقاله ای است با عنوان " مطالعه و بررسی معماری دستکند ایران " نوشته یعقوب محمدی فر و اسماعیل همتی که فایل پی دی اف مقاله نیز همراه با پاورپوینت برای دانلود قرار داده شده است .