سایبان در معماری ایرانی

سایبان ها پیش آمدگی هایی هستندکه بر روي پنجره ها قرار دارند و از عناصر اساسی بنا در کنترل تابش آفتاب هستند . در واقع ایجاد سایه بر روي پنجره ها یا دیوارهاي شیشه اي، مانع تابش مستقیم آفتاب به سطح شیشه می شود و در نتیجه، حرارت ایجاد شده ناشی از تابش آفتاب در فضاي پشت شیشه به شدت کاهش می یابد .

استفاده از سایبان یک روش متداول براي صرفه جویی در مصرف انرژي در ساختمان و ایجاد شرایط آسایش ساکنین است .

در واقع با استفاده از سایبان می توان اقدامات موثر و مطلوبی را جهت جلوگیري از تابش آفتاب به عمل آورد.  به طور طبیعی استفاده از سایبان ضمن ممانعت از ورود تابش در فصول گرم ( حداقل تامین  80 درصد سایه مورد نیاز) نباید مانع از ورود نور خورشید به داخل ساختمان در فصول سرد گردد.

سایبان موثر علاوه بر تامین حداقل  80 درصد سایه مورد نیاز، همچنین کنترل، هدایت، انتشار و انعکاس امواج ، باید موجب جلوگیري از چشم زدگی حاصل از منابع خارجی و داخلی گردد، به گونه ایی که تهویه و نور روز نیز دچار اختلال نگردد .

در مناطق سرد هدف اصلی این است که تا حد ممکن از تابش مستقیم نور و گرماي طبیعی آفتاب به داخل استفاده شود.

در مناطق گرم تا حد ممکن باید از تابش مستقیم آفتاب به داخل جلوگیري کرد.

در مناطق معتدل هر دو مساله را باید در نظر گرفت و سایبان ها را به نحوي انتخاب کرد که بتوان ورود پرتو مستقیم خورشید به داخل را با توجه به فصل هاي مختلف کنترل نمود.

بنابراین، سایبان ها باتوجه به عملکردشان به دو دسته اصلی زیر تقسیم می شوند :

• الف- سایبان هاي طبیعی
• ب- سایبان هاي مصنوعی ثابت و متحرك

کلیه سایبان هاي مصنوعی به دو دسته کلی زیر تقسیم می شوند :

• سایبان هاي ثابت
• سایبان هاي متحرك

باتوجه به موارد استفاده ممکن است به صورت سایبان داخلی یا خارجی استفاده گردد .

انواع سایبان هاي مورد استفاده در معماري سنتی ایران :

• سایبان های طبیعی :

وجود گیاهان و درختان در معماري سنتی ایران علاوه بر افزایش رطوبت نسبی و ایجاد برودت از طریق تبخیر آب، باعث ایجاد سایه در تابستان می شود که بدین منظور از درختان همیشه سبز براي جلوگیري از تابش آفتاب استفاده می شود.

 به طور کلی در جبهه هاي جنوب، جنوب شرقی و غربی استفاده از درختان خزان پذیر مانند نارون و اقاقیا و گیاهان رونده مثل درخت مو و پیچک استفاده می شود و با ریزش برگ در فصل زمستان مشکل تابش خورشید حل می شود .

• سایبان مصنوعی متحرک مثل استفاده از پرده :

پرده ها و آویزها از جمله سیستم هاي سایبان داخلی به شمار می روند که در معماري سنتی استفاده می شده است که البته امروزه کمتر به عنوان سایبان و بیشتر به عنوان زیبایی و تزیین استفاده می شود.

• سایبان مصنوعی متحرک مثل استفاده از حصیر :

از این نوع سایبان بیشتر در نماي بیرونی پنجره استفاده می شده است که معمولا به صورت آفتابگیر غلتکی عمل کرده و جلوي پنجره باز می شده است.  یکی از مزیت هاي این آفتاب گیر این بوده است که زمانی که نیمه باز است و کل سطح پنجره را نمی پوشاند، ضمن اینکه روشنایی مطلوبی را در کل فضاي اتاق به وجود می آورد، از ورود نور شدید و مستقیم خورشید که باعث آزار چشم می شود جلوگیري می کند .

• سایبان مصنوعی ثابت مثل استفاده از تابش بند :

تابش بند تیغه هاي نازکی می باشد که جهت جلوگیري از تابش مستقیم آفتاب در جلوي اتاق ها قرار می گرفته است که عرض این تابش بند بر اساس زاویه آفتاب و عمق نور مورد نیاز محاسبه و ساخته می شده است .معمولاً در بالای در و پنجره کلافی می کشيدند که در واقع تابش بند افقی بوده و اصطلاحاً به آن سرسايه می گفتند و توسط آن ورود آفتاب به درون فضا را کنترل مي کردند. تابش‌بند ایستاده یا عمودی هم تیغه‌های آجری یا گچی بودند که بین هر دو پنجره یا درگاه به پهنای 60 تا 70 سانتی‌متر و عمق 10 تا 15 سانتی‌متر کار می‌شدند.

• سایبان مصنوعی ثابت مثل استفاده از ایوان :

معروف ترین فضاي سرپوشیده ایوان نام دارد. ایوان فضایی است با ایجاد سایه و امکان ارتباط مستقیم در معماري ایرانی که از ملزومات معماري به حساب می آمده است . هدف از احداث ایوان ها ایجاد فضایی پرسایه است که با توجه به عمق و ارتفاع هاي مختلف می تواند متناوبا جهت سرمایش و گرمایش در فصل گرم و سرد استفاده گردد و همچنین مانع از ورود نورهاي مزاحم و آفتاب بیش از حد به داخل بنا شود .

• سایبان مصنوعی ثابت مثل استفاده از شیر سر :

شیر سر ها نوعی سایبان با تزیینات ظریف و زیبا هستندکه به موازات بام خانه ها به کار می رفتند.  کاربرد این عناصر علاوه بر جلوگیري از نور آزار دهنده آفتاب و ایجاد سایه، ایجاد سر پناهی در حیاط براي مواقع بارش باران و برف و به منظور حفاظت از نماي ساختمان در برابر باران و برف بوده است.

• سایبان مصنوعی ثابت مثل استفاده از گره هاي چوبی و گچی پنجره:

گره بندي هاي چوبی و گچی در ساختمان هاي سنتی ایران را می توان نوعی از سایه اندازهاي قابی شکل به صورت ترکیبی از عناصر افقی و قائم در نظر گرفت. این سایبان هاي متخلخل با سایه اندازي بر شیشه علاوه بر پخش یکنواخت نور ، سبب کاهش میزان خیرگی و آزار بصري می شوند .

امروزه استفاده مناسب از عناصر معماري بومی در طراحی نقش بسیار سازنده اي در ایجاد فضاي معماري خواهند نمود هر چند که این عناصر بیشتر در گذشته استفاده می شدند. ضرورت ایجاد سایه در دو سوم تا سه چهارم از ایام سال موجب ایجاد نمونه هاي شاخص معماري سایه ساز در معماري بومی مناطق گرمسیر شده است. همچنین از عوامل موثر در طراحی همساز با اقلیم ایجاد سایبان هاي مناسب با محیط پیرامون می باشد.

لذا در این تحقیق به بررسی انواع سایبان هاي استفاده شده در معماري بومی پرداخته شد .

• منبع :

فایل پی دی اف مقاله ای با عنوان " بررسی جایگاه سایبان ها در معماري سنتی ایران به عنوان یکی از عناصراقلیمی " نوشته مهندسین سحر قاسمی و محدثه امیری – در 8 صفحه

لازم به ذکر می باشد که فایل پی دی اف مقاله نیز همراه با پاورپوینت برای دانلود قرار داده شده است .