بررسی تاریخچه کاربرد کاشی و انواع کاشی در معماری ایرانی

• تاریخچه کاربرد کاشی :

   کاشی خشت پخته‌ای است که روی آن لعاب داده باشند.

   قدیمی‌ترین آجر لعابی متعلق به شهر اروک در کشور باستانی سومر است. صنعت کاشی‌سازی و کاشی‌کاری بیش از همه در آرایش معماری ایران به‌ خصوص در بناهای مذهبی به‌ کار گرفته شده و از ارزش و اعتبار ویژه‌ای برخوردار است .

در زیگورات چغازنبیل کاربرد کاشی دیده می‌شود،کاشی‌هایی با رنگ سفید، مشکی، قرمز و سبز به ‌کار رفته است که به ‌شکل مربع قالب ‌ریزی شده‌اند و برجسته‌کاری آن‌ها نیز به‌ چشم می‌خورد.

هخامنشیان نیز با این هنر آشنایی کافی داشته و از آن جهت آرایش کاخ‌های شوش و تخت‌جمشید بهره بردند،نقش‌هایی که انسانی و حیوانی و به‌طور معمول در رنگ‌های سبز،زرد و قهوه‌ای بود.

هنر و صنعت کاشی‌سازی عصر ساسانی شباهت بسیاری به دوره هخامنشی داشت با این تفاوت که لعاب آن‌ها ضخیم‌تر بود.البته در کنار کاشی از موزاییک برای آرایش بناها نیز استفاده می‌شد.از زیباترین آثار به‌جا مانده می‌توان به آثار فیروزآباد و نیشابور اشاره کرد.

آغار کاربرد کاشی در دوران اسلامی به‌درستی روشن نیست اما تحقیقات و آثار به‌دست آمده نشان می‌دهد که در قرون اولیه اسلامی هنرمندان با رموز ساخت کاشی آشنا بوده‌اند.کاشی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین عناصر استحکام‌بخشی و آرایش ابنیه‌های مذهبی و غیرمذهبی در دوره اسلامی به‌شمار می‌آمد.

گسترش کاشی فیروزه‌ای و لاجوردی در دوره سلجوقی بود هرچند محور اصلی تزئینات آن دوره آجرکاری و گچ بود تا جایی که ساخت کاشی معرق،تک‌ رنگ و...در شهرهایی مانند اصفهان،هرات و...آغاز شد.

در سده ۶و۷هجری که تاریخ‌تحول کاشی‌سازی بود استفاده از کاشی‌های برجسته‌ستاره‌ای‌هشت‌گوش و شش‌گوش،چلیپا و شش‌ضلعی که حاشیه آن‌را با کتیبه آراسته در در وسط با نقوش حیوانی و گل‌و‌گیاه تزئین شده بود،رواج یافت.تکنیک این کاشی‌ها شامل لعاب تک‌رنگ،رنگ‌آمیزی‌مینایی برروی لعاب و زرین‌فام برروی لعاب بود.موطن اصلی کاشی‌سازی کاشان است.

بعد از حمله مغول‌ها به ایران تقریبا هیچ‌گونه کاشی برجا نماند.البته بعدها این ویرانی‌ها توسط مغول‌ها بازسازی شد و عنوان پربارترین دوره تولید کاشی در ایران به‌خود گرفت.کاشی زرین‌فام جای خود را به تکنیک لاجوردی به‌صورت تک‌رنگ داد.

در این تکنیک کاشی را به رنگ‌های سفید،لاجوردی و درمواردی فیروزه‌ای مهیا می‌ساختند و سپس برروی رنگ‌های قرمز،سیاه و یا قهوه‌ای را روی لعاب اضافه نموده و برای بار دوم به کوره می‌بردند،گاهی بروی تعدادی از کاشی‌ها طلاکاری نیز انجام می‌شد.

در پایان عصر ایلخانی با استفاده از اشکال هندسی در تزئینات بنا زمینه ساخت کاشی‌های معرق مهیا شد.(مسجد کبود تبریز)

در دوره‌ زندیه خشت‌های کاشی با نقش زیرلعابی بود که با طیف‌رنگی تازه‌ای متمایل به صورتی(کاشی‌زندی)شناخته شده و از کاشی‌های دیگر متمایز گشت.از تزئینات معماری این‌دوره نیمه‌گلدانی‌های سنگی نصب شده بر ازاره‌ها و زیر کاشی‌های منقوش همراه با نقش گل‌سرخ است.

• جنس‌کاشی :

خمیر یا ملات‌کاشی برحسب مواد متشکله به دو دسته کاشی‌گلی و کاشی‌جسمی تقسیم‌بندی می‌شود.

دسته اول : کاشی‌گلی

ماده‌اصلی تشکیل‌دهنده این کاشی خاک ‌رس است.

۱.سرند‌کردن خاک‌رس برای جداکردن دانه‌های سنگی و شنی(تا از کلوخه‌شدن یا شکستن کاشی بعد از پخت جلوگیری شود.)

۲‌.آخوره‌کردن خاک‌رس با آب و ورز دادن

۳.قالب زدن خمیر و پختن آن

۴.رنگ‌آمیزی

• دسته دوم : کاشی‌جسمی

این‌کاشی به‌ خاطر ترکیباتش مقاومت بیشتری نسبت به کاشی‌‌ گلی دارد. خمیر این کاشی از نرمه ‌شیشه (سیلیس)، نرمه ‌سنگ ‌چخماق ،گل ‌سرشور تشکیل شده‌است.

۱.کوبیدن سنگ چخماق،آسیاب‌کردن،شستن و خشک کردن آن.

۲.آسیاب‌کردن شیشه و مخلوط کردن آن با نرمه‌سنگ.

۳.الک‌کردن دوغاب گل سرشور و تبدیل آن به گل خالصی که از آن به‌عنوان ماده چسباننده استفاده می‌شود.

۴.سپس این‌گل را با نرمه‌سنگ و نرمه‌شیشه ترکیب کرده و ورز می‌دهند و سپس قالب می‌زنند.

۵.سمباده کشیدن با حرکت دورانی.

• انواع کاشی

1. کاشی معرق

تعریف: کاشی معرق از قطعات بریده‌شده کاشی با رنگ‌ها و نقوش مختلف تشکیل می‌شود که کنار هم قرار می‌گیرند تا طرحی پیچیده ایجاد کنند.

تاریخچه: ریشه‌های این هنر به دوران ساسانیان برمی‌گردد و بعدها در دوران اسلامی تکامل پیدا کرد.

روش ساخت: طرح ابتدا روی کاغذ کشیده شده، سپس قطعات کاشی بریده و روی هم قرار داده می‌شوند. این قطعات با چسب و گچ به هم متصل شده و در کوره پخته می‌شوند.

کاربرد: کاشی معرق به‌طور عمده برای تزئین سطوح غیرمسطح مانند گنبدها، گلدسته‌ها و دیوارهای بناهای مهم استفاده می‌شود. نمونه‌های معروف آن در مساجد و مقبره‌ها وجود دارد.

2. کاشی هفت‌رنگ

تعریف: این کاشی‌ها از کاشی‌های ساده با نقوش پیچیده و رنگ‌های مختلف (لاجوردی، فیروزه‌ای، زرد، سفید و ...) ساخته می‌شوند.

تاریخچه: در دوره صفویه به‌عنوان جایگزین کاشی‌های معرق برای تزئین بناها استفاده شد.

روش ساخت: ابتدا کاشی‌ها لعاب داده می‌شوند و سپس نقوش با روش‌های مختلفی مانند گرده‌زنی و قلم‌گیری روی آن‌ها پیاده می‌شود.

کاربرد: این کاشی‌ها بیشتر در تزئین بناهای مذهبی و غیرمذهبی استفاده می‌شدند و به‌ویژه در مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان و مسجد سپهسالار کاربرد دارند.

3. کاشی پیش‌بر

تعریف: کاشی پیش‌بر یک نوع کاشی است که از دو جنس گلی و جسمی ساخته می‌شود و دارای طرح‌های هندسی منظم است.

تاریخچه: این نوع کاشی به دوران ایلامیان و معبد چغازنبیل برمی‌گردد.

روش ساخت: قالب‌هایی از چوب یا فلز با طرح هندسی منظم تهیه می‌شود و روی خشت قرار داده و سپس به کوره می‌روند. گاهی با ابزار برنده طرح‌ها شکل‌دهی می‌شوند.

کاربرد: کاشی پیش‌بر برای تزئین سطوح صاف استفاده می‌شود و در برخی موارد به‌عنوان آجر تزئینی نیز استفاده می‌شود.

4. کاشی زرین‌فام

تعریف: کاشی زرین‌فام یکی از نفیس‌ترین و زیباترین کاشی‌های دوره اسلامی است که به دلیل درخشش فلزی خود معروف است.

تاریخچه: این نوع کاشی از اواخر دوره سلجوقی و در دوران خوارزمشاهیان و ایلخانیان به اوج رسید.

روش ساخت: لعاب این کاشی‌ها از ترکیب اکسید نقره و مس به‌دست می‌آید و طی فرآیند پیچیده‌ای به‌صورت فلز خالص روی سطح کاشی قرار می‌گیرد.

کاربرد: این کاشی‌ها برای تزئین مساجد و اماکن مذهبی استفاده می‌شوند و نمونه‌های زیبای آن در حرم‌های امام رضا (ع) و حضرت معصومه (س) یافت می‌شود.

و ...