شناخت ، آسیب شناسی و مرمت عمارت ناصرالدین میرزا

خانه تاريخي ناصرالدين ميرزا در خيابان خيام شمالي، خيابان صور اسرافيل، پشت كوچه قورخانه در كوچه اي معروف به ناصرالدين ميرزا در محدوده شهرداري منطقه 12، ناحيه 3، واقع گرديده است.

خانه مربوط به اواخر دوره قاجار بوده و متعلق به شخص ناصرالدين ميرزا، فرزند مظفرالدين شاه قاجار، از پادشاهان سلسله قاجار بوده است.

اين خانه مشتمل بر دو بخش بيروني و اندروني ، مجموعاً به مساحت چهار هزار و پنجاه و چهار متر و پنجاه دسي متر مربع بوده است .

بخش بيروني مشتمل بر عمارت بيروني ، كالسكه خانه و يك طويله بوده است .

بخش اندروني بنا نيز شامل يك عمارت اندروني و ساختمان سرايداري و يك حمام اعياني در زيرزمين آن مي باشد.

همچنين اين خانه داراي يك باب بالا خانه و يك راهرو فوقاني بين حياط بيروني و اندروني در كوچه ناصرالدين ميرزا و يك راهرو تحتاني در كوچه مزبور بوده است.

• عمارت شمالي :

مقطع افقي عمارت شمالي، تقريبا به شكل مربع و پلان 9 قسمتي است.

اتاق ها به صورت مستطيل با كشيدگي شرقي – غربي قرار گرفته اند اما دو اتاق گوشه هاي جنوبي به علت ايجاد دو راهرو دسترسي در طرفين، به صورت مستطيل با كشيدگي شمالي – جنوبي قرار گرفته اند.

 قسمت مركزي اين عمارت تقريبا به شكل مربع و به ارتفاع دو طبقه بوده و سقف آن توسط گنبد پوشانده شده است.

 در دو طرف (شمال و جنوب ) دو اتاق شرقي و غربي، فضاي واسطي وجود دارد كه مانند راهرو در بين اتاق ها قرار گفته اند.

دو اتاق اصلي شمالي و جنوبي در طبقه ي بالا داراي ارسي بوده كه امروزه تنها ارسي اتاق شمالي باقي مانده است.

• گنبد خانه :

این بنا را میتوان یکی از نادرترین اشکال معماری مسکونی قاجار در شهر تهران و با سبک و سیاقی متفاوت توصیف نمود و به جرات میتوان گفت چنین سقف و زیرگنبدی در تمام شهر تهران وجود ندارد، چنانچه اگر تنها عکس های گنبدخانه بنا را ببینیم ، تصور می نماییم بنا مربوط به شهرهایی همچون ،کاشان اصفهان و یزد می باشد.

در گنبدخانه ي عمارت ناصرالدين ميرزا، علاوه بر يزدي بندي زير گنبد، مقرنس هاي گچي نيز در چهار گوشه ي گنبدخانه، بر روي قوس ورودي هاي چهارگانه ي آن اجرا شده اند كه تقريبا مشابه يكديگرند. مقرنس ها بر روي اضلاع كوچك هشت ضلعي گنبدخانه واقع شده اند و فاقد هرگونه تزئين رنگي اند.

• رولوه بنا:

پلان کلی عرصه مستطیل شکل است با وسعتی معادل ۱۰۰۰ متر مربع و ابعادی به طول ۴۸۲۱ متر ملک در راستای شمال به جنوب است.

بخش خدمه نشین در جبهه جنوبی و در کنار ورودی است . فضایی به مساحت ۴۸۰ متر مربع به عنوان حیاط در مرکز و در شمال ملک عمارت اصلی قرار دارد. شکل خاص زمین و یا علاقه مالک که اتفاقا از مهمترین و فرهنگی ترین خانواده های دربار قاجار می باشد ، باعث شده تا فرم کم نظیری از نظر استقرار اجزاء معماری در این محل به یادگار باقی بماند، به طوری که شکل خاص قرارگیری دو بخش سازه ای همچون شاه نشین و خدمه نشین در مقابل هم ، بدون هیچ پیوند ساختمانی در حیاط و در عمارات اعیانی اگر نگوئیم بی نظیر اما کم نظیر است.

غالب نماهایی که مخصوص سلاطين ، رجال و شاهزادگان قاجار ساخته می شود دارای حیاط مرکزی و فضایی در اطراف است که در این بنا چنین چیزی مشاهده نمی شود.

از دیگر نکات قابل ذکر در این خصوص عدم وجود زیرزمین در ساختمان اصلی است لیکن تمام افکار و کاربری یک زیرزمین خانه اعیانی از جمله حوضخانه و اتاق های کوچک و مرتبط و همچنین سقف کوتاه و طاقچه بندی های خاص در همکف بنا رعایت گردیده است.

تنها بخشی که در حال حاضر در این بنا به عنوان کمبود سبک معماری مرسوم قاجار و خانه قشر حاکم احساس می گردد ، حیاط بیرونی و اندرونی است که به نظر می رسد حیاط حاظر به عنوان اندرونی و حیاط بیرونی بنا تخریب شده باشد . البته در نظر اول پلان موجود در بخش سرایداری ، حیاط و عمارت اصلی ، پلانی بسته شده تکمیل است اما در بدنه شرقی حیاط بقایای یک سردر ورودی و چند پله وجود دارد که به عنوان فرضیه میتوان مطرح نمود که این بخش با گذر از زیر کوچه مجاور در ضلع شرقی به حیاط دیگری متصل بوده است . در واقع این امکان وجود دارد که حیاط بیرونی و ساختمان مورد تصور بخش اداری و محل کار ناصر الدين میرزا باشد.

پلان ساختمان تاریخی ناصر الدین میرزا در راستای شمال به جنوب گسترده شده و همانگونه که ذکر شد کلیت آن متشکل از بخش سرایداری در جنوب ، عمارت اصلی در شمال و حیاط مرکزی است. و ...

• الگوهاي معماري خانه ي ناصرالدين ميرزا :

بناي ناصرالدين ميرزا ، يكي از استثنائات ويترين ابنيه ي تاريخي دوره قاجار تهران به شمار مي رود.

در بدو ورود به حياط اين بنا كه احتمالاً بخش بيروني بنا بوده، بنايي اشرافي ولي نه چندان خاص به نظر مي رسد. نماي اصلي، از يك تقسيم پنج تايي پوشيده با سه ارسي و دو گوشواره ، كه هر يك از گوشواره ها نيز داراي الگوي تقسيم سه تايي و نماي ارسي بوده اند، نمايي را پديد آورده اند كه به نام تهراني نيز شناخته مي شود و در نهايت دو راهرو در طرفين نما، نمايي كلاسيك از معماري ايراني را شكل مي دهند كه چنين نمايي در معماري دوره قاجار بسيار مرسوم بوده است .