روستای حیله ور و معماری صخره ای آن

روستای  حیله‌ور با معماری صخره ای آن از جاهای دیدنی اسکو در ۴۴ کیلومتری جنوب غربی تبریز در استان آذربایجان شرقی است.

این روستا که در پای یکی از ارتفاعات شمال غربی مجموعه آتشفشانی سهند قرار دارد و  با روستای کندوان با معماری صخره‌ای باشکوه آن حدود دو کیلومتر فاصله دارد.

• دلیل نامگذاری :

حیله‌ور روستایی است که در در دل زمین کنده شده و به‌صورت زاغه‌هایی دست‌کند و زیبا هستند. این خانه‌ها در نگاه اول قابل دیدن نیست و برای همین استتار و مخفی بودن که شاید به خاطر پنهان بودن از دید دشمنان و بیگانگان این‌گونه ساخته شده‌اند، به حیله‌ور معروف شده است.

مردمان حیله‌ور، خانه‌هایشان را در میان رسوبات آتش‌فشانی و در دل زمین کنده‌‌اند و این خانه‌ها شبیه به زاغه هستند.

تخمین زده می‌شود حدود ۲۰۰ خانه در این روستا وجود دارد اما متأسفانه همه‌ی آن‌ها شناسایی نشده‌اند و بسیاری از آن‌ها در زیر سیلاب‌ها مدفون شده‌اند، به خاطر اینکه حيله‌ور در بخش پايينى دامنه بين شيب زمين و كوه قرار گرفته است ، همین قرارگیری موجب شده است تا در زمان بارندگی آب وارد بخش‌های مختلف روستا شود و به مرور زمان خانه‌ها را پر از گل و لای کند.

• معماری حیله ور :

معماری این روستا به‌گونه‌ای است که در فصل زمستان، داخل خانه‌ها گرم و در تابستان نیز هوای داغ تابستانی از بیرون به داخل نفوذ نمی‌کند و ازاین‌رو هوای درون خانه‌ها خنک است.

خانه‌ها دارای فضاهای مختلف همچون اتاق، آشپزخانه و انباری هستند و در برخی از آن‌ها تنورهایی کشف‌شده که برای پخت‌وپز یا به‌عنوان سیستم گرمایشی استفاده می‌شده‌اند.

اهالی این روستا کشاورز و دامدار بوده‌اند. در کنار خانه‌ها نیز آخورها یا آغل‌های حیوانات دیده می‌شود. فرش‌بافی، گلیم‌بافی، ورنی‌بافی نیز دیگر از هنرها و فعالیت مردمان این دیار بوده است.

• همجواری سکونتگاهی انسان و حیوان در معماری صخره ای حیله ور :

تشابه در فرم هندسی پلان هاي سکونتگاه حیله ور از دیگر ویژگیهاي معماري دستکند آن می باشد به طوري که فضاهاي مسکونی عمدتاً به شکل مربع و مستطیل و نزدیک به دایره و بیضی هستند و فضاهاي مربوط به نگهداري دام در طرفین فضاي سکونتی انسان طراحی و حفر گردیده است.

همچنین حجم فضاهاي حفر شده و نیز ارتفاع آنها مطابق با شرایط انسانی است و از حفر فضاهاي مرتفع و فاقد تناسبات انسانی پرهیز شده است.

معماري قسمتی از فضاهاي دستکند که به انسان اختصاص یافته به گونه اي طراحی و حفر شده است که ملزومات زندگی یک انسان در یک فضاي دستکند را فراهم می کرده است. بنابراین فضاهاي مختص انسان و دام داراي عناصر و جزئیات معماري خاص خود می باشند .

از ویژگیهاي مهم واحدهاي دستکند حیله ور میتوان به مطلوبیت فضایی و بهینه بودن هر فضا و نیز تناسبات ویژه انسان و دام در طراحی فضاها اشاره کرد. به گونه اي که در عین سادگی فرم معماري،  آن فضاهایی که مختص انسان بوده داراي تناسبات انسانی و فضاهایی که به حیوان اختصاص داشته ، داراي تناسبات خاص خود بوده است .

علاوه بر آن طبیعت بستر آتشفشانی و نیز تخلخل بافت سنگی موجب کاهش تبادل حرارتی درون و بیرون واحدهاي دستکند در زمستانهاي سرد می شده است. بنابراین میتوان سکونتگاه حیله ور را در نوع خود از نمونه دستکندهاي خود بسنده اي دانست که توانسته است با ایجاد صرفه اقتصادي براي ساکنین از لحاظ مصرف انرژي و پاسخگویی به نیازهاي زیستی- معیشتی مطرح شود.

• طراحی اقلیمی در حیله ور :

اقلیم یکی از مهمترین عوامل محیطی موثر در طراحی سکونتگاه حیله ور می باشد. طراحی اقلیمی در این سکونتگاه از جمله مواردي است که نقش اساسی در صرفه جویی مصرف انرژي این مجموعه ایفا میکند. با توجه به آب و هواي سرد کوهستانی منطقه مورد مطالعه، معماري فضاها با جداره هاي ضخیم سنگی و بهره گیري از گرماي حیوان که موجب همجواري زندگی انسان و دام در این مجموعه گردیده، در به حداقل رساندن تبادل حرارتی درون و بیرون فضا موثر بوده است.

• الگوبرداری از معماری اقلیمی حیله ور :

مجموعه سکونتگاهی حیله ور به دلیل واقع شدن در یک موقعیت خاص جغرافیایی و وضعیت توپوگرافی و وجود سامانه هاي جوي موثر بر منطقه، وضعیت زیست اقلیمی ویژه اي را به خود اختصاص داده است که در فصول سرد سال خارج از محدوده آسایش انسان است. اما با توجه به عملکرد حرارتی خانه هاي صخره ای و دستکند این مجموعه، بخش وسیعی از نیازهاي حرارتی خانه هاي آن از طریق کالبد معماري شکل گرفته، تامین می گردد و آسایش حرارتی را براي ساکنان به وجود می آورد .

بنابراین میتوان مهمترین علل شکل گیري معماري دستکند حیله ور را مقابله با سختی هاي ناشی از وضعیت آب و هوایی در زمستان و همچنین اقتصاد دامپروري منطقه دانست که جنبه مهمی از شگفت انگیز بودن سکونتگاه تاریخی از لحاظ همجواري زندگی دام و انسان است. این عامل تاثیر بسزایی در کاهش مصرف انرژي در سکونتگاه حیله ور داشته است .

توجه به انرژي هاي محیط و طبیعت و بهره گیري از آن در معماري ساختمانها (انرژي- معماري)، امري است که امروزه توسط بسیاري از طراحان ساختمانی نادیده گرفته میشود و پیامدهایی چون استفاده بی رویه و کمبود انرژيهاي فسیلی را در دنیاي معاصر و نیز آیندگان رقم می زند .

• فایل کمکی و منبع :

فایل پی دی اف مقاله ای  با عنوان " شکل گیری معماری و نظام استقرار سکونتگاه دستکند حیله ور " نوشته میلاد علمدار ، مهناز اشرفی و علی عمرانی پور – انتشار در نشریه عملی اثر – 24 صفحه