معماری صخره ای ؛ تعریف ، تاریخچه ، انواع و خصوصیات اقلیمی

• تعریف معماری صخره ای :

معمــاري صخره اي، حاكي از صحنه هاي مبارزه و جـدال انـسان با طبيعت و در خـدمت گـرفتن صـخره هـاي طبيعـي است.

 اين نوع معماري از نظر بازسازي تاريخ، بـسيار پر اهميت تر از معماري معمـولي اسـت .

در معمـاري معمولي، به وسيله مصالح ساختماني چون آهك، گچ، آجر و خـشت، هيئـت اصـلي معمـاري را بـه وجـود مي آورند و فضا نتيجه هيئت اصلي و حجم سـاختمان است. در صورتي كه در معماري صخره اي عكس آن جريان دارد، يعني معماري از فضا شروع ميشود .

هرگاه در صخره‌ای حفره‌ای ایجاد نماییم و به تدریج حفره را وسعت دهیم تا فضاهای مورد احتیاج مثلاً خانه یا آرامگاهی ایجاد شود آن را معماری صخره‌ای می‌نامیم. به عبارتی معماری صخره‌ای محصول مبارزه انسان با صخره، جهت ایجاد فضای مناسب است.

در معماری صخره‌ای از مصالح آزاد و معمولی، ساختمان به وجود نمی‌آید بلکه ساختمان از صخره طبیعی است.

معماری صخره‌ای در درون صخره به وجود می‌آید و سنگ صخره‌ای کالبد آن است؛ زیرا مانند پوسته‌ای مستحکم، اطراف این فضای درونی را گرفته است.

به‌ طور كلي‌ معماري‌ صخره‌اي‌‌ (Architecture of Rocky) عبارتست ‌از «بهره‌گيري ‌از صخره‌هاي‌ طبيعي‌ در جهت‌ ايجاد فضاهاي‌ متناسب‌ با نيازهاي‌ انسان‌». اين‌ نوع‌ معماري‌ را جدال‌ و مبارزه‌ سخت‌ انسان‌ با طبيعت‌ خشن‌ و سرسخت‌ به‌ منظور ايجاد سرپناه‌ و مسكن‌ به‌ ارمغان‌ آورده‌ است‌ .

به‌ عبارت‌ ديگر حفر و كندن‌ صخره‌هاي‌ طبيعي‌ به‌ منظور ايجاد فضاهاي‌ مسكوني‌ و عمومي‌ از طريق‌ ايجاد حفره‌ كوچك‌ و وسعت‌ دادن‌ به‌ آن‌ متناسب‌ با نيازها، معماري‌ صخره‌اي‌ را بوجود آورده‌ است‌.

برنارد ردفســکی ،  معماري دستکند و صخره اي را در زمره معماري بدون معمار قلمداد نموده است و حقیقتاً چنین اسـت کـه در ایجاد و تولید فضاها غالبـا کنـدن و کاسـتن از صـخره، عامل اصلی تولید فضاست .

• جاودانگی معماری صخره ای :

بناهای معمولی به راحتی بر اثر عوامل طبیعی، انسان و گذشت زمان ویران می‌شوند در حالی که این عوامل در معماری صخره‌ای تهدید به شمار نمی‌آید، بلکه فقط زمین‌ لرزه‌ای شدید می‌تواند تا حدودی به معماری صخره‌ای آسیب برساند.

 از صدها محل کنده شده در صخره‌ها که در خط زلزله قرار داشته‌اند ، فقط تعداد کمی ویران گردیده‌اند. همچنین ویران نشدن و جاوید ماندن معماری صخره‌ای در بازسازی تاریخ تمدن ملت‌ها نقش بزرگی را ایفا کرده است و در حقیقت بشر از نظر تاریخی و فرهنگ خود به معماری صخره‌ای بیشتر از معماری معمولی مدیون است.

تعداد کثیری از مساکن و آرامگاه‌ها که هنوز در ایران پابرجا و استوار هستند مدیون معماری صخره‌ای هستند.  بنابراین معماری صخره‌ای به عنوان یک مجموعه تاریخی از نظر هنر معماری، باستان‌ شناسی، تاریخ ادیان و روابط فرهنگی در خور اهمیت و شایان توجه است، همچنین معماری صخره‌ای از نظر دفاع در مقابل هجوم دشمنان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

• فلسفه معماری صخره‌ای :

در بیان فلسفه معماری صخره‌ای گفته‌اند که براساس اعتقادات خاصی به وجود آمده است، در فرهنگ ملل قدیم کوه عنصری مقدس و مورد احترام بوده است و نقش مهمی در مراسم و آداب مذهبی داشته است.

اکثریت مهمی از اقوام معتقد بوده‌اند که جایگاه خدایان بر فراز کوه‌های بلند و خوش منظر بوده است. گروهی از ملت‌ها مراسم ستایش خدایان را در ستیغ کوه‌ها و جاهای بلند انجام می‌دادند.

• رابطه آیین مهرپرستی با معماری صخره ای :

یکی از ادیان و عقاید کهن که در ازمنه باستان در نزد قبایل قدیم آرین به ظهور رسید و طی مرور ایام تکامل بسیار حاصل کرد ، آیین مهرپرستی یا پرستش میترا است. در اوستا از میترا مانند خدای مقتدر و قهار و جنگ آور نام برده شده که به اهورمزد یاری می‌رساند تا بر اهریمن پیروز گردد.

به عقیده پیروان میترا، خدای مهر (خورشید) روزی به صورت آدمی در غار، از کوهی به صورت صخره صما ظهور خواهد کرد. چون ابتدای ظهور میترا در غاری در کوه بود از این رو از آن پس پیروان میترا معبدهایی برای خود درون حفره کوه‌ها یا در دل دخمه‌ها بر پا می‌کنند و در آنجا به عبادت پرداخته و به میترا قیام می‌نمایند. این عقاید بر روی فلات ایران بیش‌تر از نواحی دیگر اشاعه داشت.

بعضی از ادیان ایرانی چون مهرپرستی و زرتشتی ارتباط مستقیم را با تقدیس کوه آشکار می‌دارند.  آیین مهرپرستی سال‌ها پیش از آیین زرتشتی پدید آمده و از یکی از ارکان آیین مهرپرستی بر شکست ناپذیر بودن و جاودانگی پدیده‌ها استوار بوده است. مهرپرستان معتقد بوده‌اند که خورشید شکست ناپذیر و جاودانه است و همین مساله شکست ناپذیری و جاودانگی است که انسان را به سوی تقدیس کوه‌ها می کشانده است.

از اینجاست که مهرپرستان عقیده داشته‌اند که مهر از سنگ متولد شده؛ زیرا شکست ناپذیر و جاودانه است و در هر حال مسئله جاودانگی در تمام فرهنگ میترا به چشم می‌خورد. از این جهت است که معماری صخره‌ای را می‌توان به مهرپرستان ایران نسبت داد ، زیرا معماری صخره‌ای نیز جاودان باقی می‌ماند.

• معماری صخره ای مادها :

معماری دخمه‌ های صخره‌ای نیز منبع با ارزشی برای شناخت معماری مادی است. مراکز مسکونی دژگونه بیشتر در روی تپه‌ها و ارتفاعات کوهستانی ساخته می‌شد و از آن‌ جمله‌اند دخمه‌های صخره‌ای، مراکز سکونتی دژگونه، اکباتان و سایر قلعه‌ های باقی‌ مانده از هزاره‌ های اول و دوم قبل از میلاد به ویژه در شمال غرب کشور از زمان مادها .

گوردخمه‌ها معمولا در مکانی وسط صخره قرار داشتند. به طوری که امروزه نیز دسترسی به آنها غیرممکن است. در این شیوه استخوان مرده و یا مردگان خود را در مقبره‌هایی صخره‌ای دفن می‌کردند. ایرانیان باستان معتقد بودند که این گوردخمه‌ها یک خانه‌ی امن برای مردگان جهت ورود به دنیای دیگر خواهد بود. در واقع آنها معتقد بودند که با این روش جسد از هر گزندی در امان است.

• معماری صخره‌ای در جهان :

معماري‌ هاي‌ صخره‌ اي‌ پراكنده‌ شده‌ در اقصي‌ نقاط‌ جهان‌ داراي‌ سابقه‌اي‌ بيش‌ از صدها و برخي‌شان‌ بيش‌ از هزاران‌ سال‌ است‌ .

در قاره اروپا هنوز آثاری که از معماری صخره‌ای، اشکال مقدس و مذهبی وجود دارد از سایر انواع متمایزتر و برجسته‌تر است که آثار معماری باستانی از این گونه هستند.

در مناطق مختلف جهان نمونه‌های متعددی از معماری صخره‌ای وجود دارد که در عین شباهت‌های کلی میان آن‌ها در نحوه استفاده از فضا، تعداد طبقات، نحوه دسترسی، وجود تنوع کاری‌های مختلف و میزان و شدت دخالت بشر در طبیعت، تفاوت‌های جدی میان آن‌ها وجود دارد.

در قاره اروپا به ویژه در جنوب این قاره یعنی در نواحی اسپانیا (ناحیه مینورکا)، در ناحیه اتروریای ایتالیا و یونان کنار چشمه‌ای در کاستالی و دفلی موارد متعدد معماری صخره‌ای وجود دارد. در نواحی تریپولی، روستای صخره‌ای با حدود 4000 نفر جمعیت که گویا هنوز مردم آن در صخره‌ها زندگی می‌کنند وجود دارد.

یکی از مراکز معماری صخره‌ای در آسیای صغیر در دره گرمه در قلب آناتولی در فاصله حدود 200 کیلومتری جنوب شرقی آنکارا قرار دارد.

• برخي‌ از مهم‌ترين‌ ويژگي‌هاي‌ معماري‌ صخره‌اي‌ عبارتند از:

1 . در معماري‌ صخره‌اي‌ سنگ‌ طبيعي‌ كالبد اصلي‌ فضاهاي‌ ايجاد شده‌ است‌ و ساير مواد و مصالح‌ نقش‌ كمتري‌ در آن‌ دارند.

2 . در معماري‌ صخره‌اي‌ شكل‌ فضاها عكس‌العمل‌ طبيعي‌ عملكرد آنهاست‌ و تغييرات‌ ايجاد شده‌ توسط‌ انسان‌ها در جهت‌ برآورد نيازهاي‌ انسان‌ محدود است‌.

3 . معماري‌ صخره‌اي‌ از ريز فضا آغاز و به‌ كلان‌ فضا مي‌رسد. به‌ عبارت‌ ديگر در معماري‌ صخره‌اي‌ ايجاد فضا به‌ صورت‌ تدريجي‌ از فضاي‌ كوچك‌ آغاز و به‌ فضاي‌ بزرگ‌ پرداخته‌ مي‌شود و فضاي‌ مورد نظر در درون‌ توده‌ صخره‌ها كنده‌ مي‌شود.

4 . در معماري‌ صخره‌اي‌ جنبه‌هاي‌ دفاعي‌ مساكن‌ در مقابل‌ هجوم‌ انسان‌ها، حيوانات‌ و حوادث‌ طبيعي‌ بيش‌ از ساير عوامل‌ مد نظر است‌.

5 . معماري‌ صخره‌اي‌ برخلاف‌ معماري‌ معمولي‌ كه‌ براثر عوامل‌ طبيعي‌، گذشت‌ زمان‌ و يا توسط‌ خود انسان‌ ويران‌ و تخريب‌ مي‌شود، پايداري‌ بيشتري‌ داشته‌، از اين‌ رو در بازسازي‌ تاريخ‌ و فرهنگ‌ اقوام‌ و ملل‌ مختلف‌ حائز اهميت‌ فراوان‌ مي‌باشد .

• خصوصیات اقلیمی مسکن های صخره ای :

ویژگی منحصر به فرد مسکن‌های صخره‌ای این است که آن‌ها در طول تابستان بسیار خنک و در طول زمستان بسیار گرم و تبدیل به محل‌های سکونت‌ مطلوبی برای بیابان‌ نشینان و مناطق کوهستانی شده‌اند.  آنچه در مهندسی و ساخت و این سبک معماری مهم است ، زهکشی و اقدمات لازم در رابطه با تهویه‌ی داخلی و تنظیم دماست.

در معماری صخره ای مدرن، هدف رسیدن به رویکرد‌های طراحی است که پایداری سازه را تضمین و از روش‌ های سنتی ساخت و ساز و مصالح بومی استفاده کرده است.

• تقسیم بندی معماری صخره ای از نظر فضا و کالبد :

نوع اول:  درون صخره هاي بزرگ ، آزاد و مجـزا از يكديگر ، فضاهاي متعدد ايجاد گرديده كه به يـك واحـد مسكوني و يا واحدهاي عمومي اختصاص دارد، و حتي نماي خارجي اين گونه صخره ها را ميتـوان حجـاري و يا تزئين كرد و پنجره و نورگير در آنها تعبيه شود .  ماننـد معماري منطقه گورمه كاپادوكيـاي تركيـه و معماري صخره اي كندوان .

نوع دوم :  فضاهاي متعددي كه در داخل صخره كوه ها و تپه هـا ايجـاد گرديـده، فاقـد نمـاي خـارجي مي باشد و پنجره و نورگير نمي توان در آنها ايجاد كرد و نمونه مهم آن در ايران معماري صـخره اي روسـتاي ميمند كرمان مي باشد  .

• مقایسه معماری صخره ای كندوان و گورمه :

كنـدوان در يك منطقه كوهستاني قرار گرفته اسـت. درحـالي كـه گورمه در وسط يك دشـت بـزرگ، سـر از زمـين بـرآورده است.

عوامل تشكيل دهنده كندوان كـاملاً بهـم بسته شده اند و حتي گاهي چند واحـد، بـا همـديگر تشكيل يك واحد بزرگتر را داده اند  . در حـالي كـه در گورمه، مخـروط هـا اغلـب تـك تـك و از هـم جـدا افتاده اند و در قسمتي از گورمه كه يك قسمت از يك كوه بزرگ را حجاري كرده اند، واحـدهاي مـسكوني زيادي از آن حاصل شده است و اين يكپارچگي فقط از لحاظ واحدهاي مسكوني تامين شـده اسـت نـه از جهت مخروط ها .

از نظر كل مجموعه، عـواملي كـه در كنـدوان وجـود دارد، مثـل شـيب هـاي تنـد و گسلها ، سطوح صاف جلـوي بعـضي مجموعـه هـاي محله اي و يكپـارچگي عوامـل متـشكله كـه در عـين متضاد بودن زيبايي خاص به آن مي بخـشد، در گورمـه بچشم نمي خورد .

از سوي ديگر در گورمه نيز يكپـارچگي بـصري شكل ها و هم آهنگـي طبيعـي و كـشيدگي محوطـه و پرسپكتيوهاي زيبايي كه از هر گوشه آن بنظر مي آيـد، عواملي هستند كه در كنـدوان وجـود نـدارد .

• توجه مهم : 

این پاورپوینت بخشی از یک فایل جامع تر با 307 اسلاید می باشد . اگر به اطلاعات بیشتری در مورد معماری صخره ای ، به ویژه معرفی کامل نمونه های موردی آن احتیاج داردید ، اینجا را کلیک کنید .