بررسی جامع معماری بناهای زیرزمینی در ایران ( 222 اسلاید !!! )

این پاورپوینت بسیار کامل با 222 اسلاید و شش بخش ، کامل ترین منبع موجود در مورد آشنایی با معماری در پناه خاک و فضاهای زیرزمینی در معماری ایرانی می باشد که در ادامه توضیحاتی پیرامون معرفی بخش های مختلف این پاورپوینت ارائه می گردد :

• بخش اول : آشنایی با معماری زمین پناه یا زیرزمینی یا در پناه خاک ( 31 اسلاید )

ساختمان‌های ساخته‌شده در پناه خاک یا ساختمان‌های زیرزمینی (Earth-Sheltered Buildings) نوعی از معماری پایدار هستند که از خاک به‌ عنوان عایق طبیعی برای کنترل دما، کاهش مصرف انرژی و ایجاد محیطی پایدار استفاده می‌کنند. این ساختمان‌ها به‌ دلیل قرارگیری در دل زمین یا پوشیده‌ شدن با خاک، از مزایای متعددی برخوردار هستند.

در این بخش تاریخچه و  تعریفی از ساختمان های ساخته شده در پناه خاک ارائه شده و سپس مزایای مختلف استفاده از منبع گرمایی زمین و کسب و حفظ انرژی و صرفه جویی در مصرف انرژی در ساختمان های زیرزمینی بیان می گردد .

معرفی انواع ساختمان‌های در پناه ‌خاک ، خانه های مدرن زیرزمینی ، استراتژی های روشنایی و تهویه طبیعی برای نمونه های مختلف ساختمان در پناه خاک و چالش‌ها و محدودیت‌ها در ساخت خانه های زمین پناه ، قسمت های بعدی ، بخش اول این پاورپوینت می باشد .

• بخش دوم : معماری زیرزمینی در معماری بومی ایرانی ( 28 اسلاید )

از آنجایی که فضاهای زیرزمینی شامل تمامی اصول معماری ایرانی بوده و در اکثر بناهای سنتی اقلیم گرم و خشک ایران مورد استفاده اقلیمی بوده است ، پس میتوان آن را جزء جدایی ناپذیر معماری ایرانی دانست که به طریقه از پیش تعیین و تفکر شده مورد استفاده قرار می گرفته و ضمن پاسخ گویی به نیازهای آسایشی مردم آن روز ، با آنچه امروزه اصول معماری سبز خوانده می شود ، نیز مطابقت دارد و می تواند مورد استفاده فعال در معماری عصر حاضر باشد.

به دلیل اینکه دمای زیر زمین در تابستان نسبت به دمای خارج کمتر و در زمستان بیشتر است به جز در کناره دریای خزر و سواحل خلیج فارس و دریای عمان اغلب خانه های قدیمی دارای زیرزمین بوده اند و به ویژه در فصول گرم از آن استفاده می شده است.

در بناهای زیر زمینی برای عدم دارا بودن سطح آفتاب خور در نمونه کاملا زیرزمینی و یا دارا بودن کمترین سطح آفتاب خور، جذب انرژی تابشی به کمترین میزان خود رسیده و در نتیجه دمای به مراتب مطلوب تری برای استفاده مهیا می گردد.

در این بخش ابتدا اصول معماری ایرانی و معماری سبز معرفی شده و در ادامه توضیحاتی پیرامون تطابق معماری زیرزمینی با این اصول بیان می گردد .

سپس ویژگی های بناهای زیرزمینی در اقلیم گرم و خشک ایران توضیح داده شده و فضای زیرزمینی سرداب ، شیوزمین ، حوض خانه و ... معرفی و در انتها یک دسته بندی از فضاهای زیرزمینی در معماری ایرانی ارائه می گردد  .

• بخش سوم : گودال باغچه ؛ معماری در پناه خاک ایرانی ( 31 اسلاید )

خانه های قدیمی و زیبای ایرانی در کویر در اطراف حیاط مرکزی ساخته می شده است. این حیاط که همیشه سرشار از حس صمیمیت بوده، گاهی در بخش مرکزی خود به ارتفاع یك طبقه، گودالی در وسط داشت که به آن گودال باغچه یا باغچال می گفتند.

خلق مبتکرانه گودال باغچه در حیاط مرکزی علاوه بر ایجاد یك خرد اقلیم، دسترسی بهتر به آب زیر گذر قنات و تامین آب درختان سرسبز را میسر کرده است. در حیاط های مرکزی چهار صفه نیز با استفاده از ایوان ها در جداره ها و بادگیرها در عمق ساختمان جریان هوای مطلوب از حیاط مرکزی به میان صفه ها روان می گردد.

در حیاط های مرکزی با گودال باغچه تمام عناصر متشکله خانه دست به دست هم می دهند و میکرو کلیمای قابل زیست را فراهم می آورند. آنها مانند یک عنصر هوشمند در مقابل سرما، رطوبت و باد عمل می کنند و چون واحه ای طبیعی نور ، باد، گیاه را گرد هم می آورند تا در شرایط نا مطلوب محیطی، آسایش ساکنان را فراهم کنند.

با توجه به كوچك تر و پايين تر بودن اين حياط ها و استفاده از رطوبت و خنكي زمين، علاوه بر رطوبت گياهان و خنكي آب، در واقع فضايي به مراتب اقليمي تر از حياط شكل مي گرفته است .

گودال باغچه ي خانه ي پير نيا در نايين و مسجد مدرسه ي آقا بزرگ در كاشان نمونه هاي خوبي از اين فضاها هستند .

گودال باغچه به دلیل گود بودن در کنار درختان سبز و حضور آب، محیطی خنك را به وجود می آورده است. بدین صورت که خانه ها با گودال باغچه های گود و دیوارهای بلندی که دارند ، همانند چاه ها خنك بودند .

همچنین ساخت خانه ها در گودی، پناهگاهی مناسبی در برابر بادهای تند کویری بوده است.  گودال باغچه جایگاه های خنك و دلچسبی را برای تابستان گرم و سوزان فراهم می آورد و برای مردم گرمازده پناهگاه خوبی بوده است.

در این بخش به طور کامل ویژگی های مخلتف گودال باغچه ، به عنوان یک فضای زیرزمینی در معماری ایرانی ، معرفی و مزایای مختلف آن مورد بررسی قرار می گیرد .

• بخش چهارم : شوادان ؛ نمونه معماری زیرزمینی ( 88 اسلاید )

در سابق تنها گريز مردم منطقه شوشتر و دزفول پناه بردن به محيط خنك‌تر «شبستان و شوادان» بوده است.

شبستان ، همان زيرزمين يا سرداب است كه در ساير نواحي گرم و خشك بسيار متداول است.  اين شبستان ها گاهي تمامي سطح زير طبقه همكف را در بر مي‌گرفته و سقف آن حدود يك متر از سطح حياط بالاتر بوده و مابقي شبستان در زيرزمين قرار داشته است. بدين ترتيب روشنايي و تهويه اتاقهاي شبستان از طريق پنجره‌هاي بين حياط و شبستان تأمين مي‌شده است .

اين اتاقها در ايام تابستان يا مواقعي كه هوا گرم بوده، مورد استفاده قرار مي‌گرفته، ولي در ايامي كه حرارت بسيار زياد و دماي شبستان نيز براي زندگي و فعاليت طاقت ‌فرسا بوده، اهل خانه به شوادان (شبادان) مي‌رفتند.  شوادان شامل اطاق و يا اطاق هايي است كه حدود 6 الي 7 متر پائين‌تر از سطح حياط است.

شوادان یک فضای خنک زیرزمینی در اقلیم خوزستان است ، که با توجه به جنس کنگلومرایی بسیار محکم زمین، با حفاری در دل زمین بدون اجرای دیوار و سقف، گاهی با عمق بیش از ۱۰ متر از سطح زمین ایجاد شده، که در تابستان برای استراحت روزانه و هم‌چنین نگه‌داری مواد غذایی و نیازهای برودتی از آن استفاده می‌شده است.

ساخت شوادون ها و شبستان هایی که در دل زمین در دو سطح مختلف ساخته می شده ، روش مناسبی برای پایداری شرایط زیست در ساختمان های دزفول بوده است .

در این بخش به طور کامل و جامع شوادان ها مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته و تمام اجزای آن ها ، همراه با تصاویر مرتبط و نقشه ها و پلان ها معرفی می گردد .

• بخش پنجم : حمام ها ، آب انبارها ، یخچال ها ( 17 اسلاید )

ابنیه دیگری نیز در شهرها و روستاهای ایران وجود دارند که به خاطر مسائل اقلیمی ، در درون زمین قرار گرفته اند مانند: حمام ها، مساجد آب انبارها و یخچال ها

از آنجا که حمام محیطی بسته بوده است و ارتباط کمی با محیط اطراف دارد ، ساختار کلی آن در مناطق گوناگون اقلیمی کم و بیش مشابه است :

در مناطق گرم و خشک و مناطق سرد، جهت حفظ حرارت داخل حمام کالبد ساختمان تا حد ممکن در داخل زمین قرار می گرفته است.

 در مناطق مرطوب به جهت بالا بودن سطح آبهای زیرزمینی و معتدل بودن اقلیم حمام در عمق کمتری از زمین قرار می گرفته است.

جهت حفظ گرما در خزینه حمام و کاهش تبادل حرارتی ، تمهیدات مختلفی اتخاذ شده است که از آن جمله قرار دادن بنای حمام در داخل زمین بوده است ، به طوری که کف حمام چند متر پایین تر از سطح گذر عمومی قرار داشته باشد و خاک اطراف دیوارها مانند یک عایق حرارتی عمل کرده و میزان تبادل حرارتی بین داخل و خارج ساختمان را کم کرده همچنین بدنه ضخیم حمام به علاوه خاک مجاور آن همانند یک خازن حرارتی عمل کرده و در تعدیل نوسان درجه حرارت در داخل ساختمان موثر بوده است.

از دیگر بناهای خدماتی زیر زمینی در ایران آب انبارها می باشند. به دلیل خشکی بخش عمده ای از کشور ایران و عدم ریزش باران کافی در بیش از شش ماه از سال در اکثر نقاط و در نتیجه فصلی بودن آب رودخانه ها و عدم امکان دسترسی به آب ، تمهیدات مختلفی جهت تامین آب شیرین در فصول خشک سال شده است.  آب انبار را می توان از این جمله دانست که جهت ذخیره آب در فصول پر آب و استفاده از آن در بقیه ایام سال کاربرد داشته است.

مخزن آب انبار در کلیه اقلیم های ایران در داخل زمین احداث می گردید.

یخچال چاله ای جهت ذخیره یخ بوده است  . یخ در زمستان و در طی ماه های سرد سال تهیه می شده است و در طی فصول گرم تا شروع زمستان سال بعد مورد استفاده قرار می گرفته است. این بناها نیز از ابنیه خدماتی که دارای بخشی در زیر زمین بوده است محسوب می شوند .  جهت نگهداری و ذخیره یخ به مدت طولانی احتیاج به یک عایق حرارتی خوب بوده است. بدین منظور یخ را در داخل چالی که در درون زمین کنده میشده حفظ می کردند.

در این بخش ، سه فضای زیرزمینی در معماری ایرانی که بیشتر جنبه خدماتی داشته اند یعنی ، حمام ، آب انبار و یخچال معرفی و بررسی می گردد .

• بخش ششم : نمونه روستاها با معماری زیرزمینی ( 20 اسلاید )

در این بخش دو روستای معروف با معماری زیرزمین و در پناه خاک و زمین یعنی روستای دستکند میمند و روستای کندوان معرفی و بررسی می شود .

در ايران بهترين نمونه ابنيه زيرزميني را مي‌توان در روستاي ميمند در استان كرمان مشاهده نمود

اين روستا در غرب استان كرمان، در نزديكي شهر بابك واقع شده است و در نوع خود در ايران منحصر به فرد مي‌باشد.

تمامي ساختمانهاي اين روستا در طي قرون گذشته در دل كوه، همانند يك سري غارهاي بزرگ كنده شده و تنها ارتباط بين داخل و خارج اين ابنيه زيرزميني، در ورودي مي‌باشد.  اين در، هم محل ورود و خروج اهل خانه و هم جهت تأمين نور و تهويه است.

روستاي كندوان تبريز در دامنه كوه سهند قرار دارد و خانه ها در درون سنگ ها كنده شده و ارتفاع اين سنگ ها كه كران خوانده می شوند،  10 الي  15متر است و قطر  5 الي  8 متر دارند.  كران ها بين تپه و رودخانه قرار گرفته اند و محور اصلي روستا عمود بر جنوب غرب است.  اين كران ها پايداري بسيار خوبي در برابر تابش و باد و باران، رطوبت و برف و زلزله دارند .

• نتیجه گیری در مورد معماری در پناه خاک و هم چنین معماری زیرزمینی در ایران :

در برنامه ریزی و طراحی فضاهای زیرزمینی، اعم از سکونتی و غیرسکونتی بایستی ملاحظات و الزامات در ابعاد مختلف بایستی مد نظر قرار گیرد. به طوریکه در صورت نیاز فضای زیرزمینی پایداری برای سکونت انسان یا سایر اهداف مورد نیاز ایجاد نمود.

حفاری زمین، تپه ها و کوه ها و پناه بردن به زیرزمین علاوه بر حفاظت کاربران و اموال آنها، باعث ایجاد فضاهایی ماندگار در طول تاریخ گردیده است. این فضاها به دلیل منحصر به فرد بودن از نظر فرم و منظر بیرونی و درونی از جذابیت و خاطره انگیزی بالایی بویژه برای گردشگران و غیرساکنان ارائه می دهد. توجه به ویژگی های مثبت این فضاها بویژه در روستاها می تواند در حفظ هویت بومی آنها نقش مؤثری ایفا نماید .

فضاهای زیرزمینی در اقلیم های گرم و خشک کویری (بیابانی و نیمه بیابانی،) اقلیم سرد و خشک کوهستانی(غرب و شمال غرب ایران) و اقلیم گرم و مرطوب (جنوب و جنوب غربی ایران) کاربرد متنوعی داشته است. این کاربردها در اشکال سکونتگاه های زیرزمینی مسطح و صخره ای، فضاهای زیرزمینی برای سکونت و مکمل سکونت بوده است.

همچنین، پر واضح است که آب و هوای گرم و خشک و کوهستانی در بیشتر اوقات سال برای زندگی، ناسازگار می باشد و انسان به دنبال فضایی معتدل برای پناه گرفتن می باشد .

بنابراین، پیشینیان انسان به دنبال ایجاد آسایش اقلیمی در پناه زمین و عمق آن بوده اند. فضاهایی را در ابعاد مختلف معماری و شهری برای کاربردهای گوناگون سکونت، آموزش، ذخیرۀ مواد غذایی، نگهداری احشام و طیور، ذخیره و انتقال آب، کار و اشتغال، مسیرهای مخفی یا عیان برای اهداف امنیتی و نظامی، استحمام و ... در عمق های مختلف ایجاد نموده اند.

در بعضی از این فضاها تنها کل فضای مورد نظر در زیرزمین قرار گرفته و در بعضی دیگر مانند حمام های سنتی درصدی از فضا در زیرزمین قرار می گیرد.

و نیز گفتنی است که در برخی نمونه ها استفاده از این فضاها به صورت فصلی بوده است (مانند قسمتهای تابستان نشین خانه های یزد و کاشان).  طرق ایجاد و ساخت این فضاها نیز از ساخت کاملا توسط انسان گرفته (مانند گودال باغچه ها و شوادن ها) تا کاربرد از فضاهایی که به طور طبیعی بوده با اندك تغییراتی استفاده می شدند (مانند زاغه های طبیعی )

ساختمان‌های زیرزمینی نمونه‌ای عالی از معماری پایدار و سازگار با محیط زیست هستند. این ساختمان‌ها با استفاده از خاک به ‌عنوان عایق طبیعی، مصرف انرژی را کاهش داده و محیطی پایدار ایجاد می‌کنند.  اگرچه چالش‌هایی مانند هزینه‌ی ساخت و مقررات ساختمانی وجود دارد، اما با طراحی و اجرای مناسب، این چالش‌ها قابل مدیریت هستند.

• توجه :

همراه با این پاورپوینت بسیار کامل 5 فایل پی دی اف کمکی نیز برای دانلود قرار گرفته است . لازم به ذکر می باشد ، که برخی از مطالب پاورپوینت ، از همین فایل ها استخراج شده است .

1- فایل پی دی اف مقاله ای با عنوان " ارزیابی اثر بهره وری انرژی ساختمان های خاک پناه در کاربریهای مختلف " نوشته نازنین نصراللهی و فاطمه اکرمی – منتشر شده در فصلنامه مرمت و معماری ایران – 11 صفحه

2- فایل پی دی اف مقاله ای با عنوان " میزان کاهش مصرف انرژی در ساختمان های خاک پناه در اقلیم گرم و خشک -مطالعه موردی شهر دزفول " نوشته کوثر رحمتیان و محسن بینا – 18 صفحه

3- فایل پی دی اف مقاله ای با عنوان " بررسی عوامل تاثیرگذار در شکل گیری انواع معماری زیرزمینی ایران " نوشته نرگس دهقان و رزا وکیلی نژاد – منتشر شده در همایش ملی معماری و شهرسازی بومی ایران – 11 صفحه

4- فایل پی دی اف مقاله ای با عنوان " گونه ها و زمینه های کاربرد زیرزمین در معماری و شهرسازی ایران " نوشته اصغر مولائی – دانشگاه شهید باهنر کرمان – 37 صفحه

5- فایل پی دی اف مقاله ای با عنوان " معرفى سردابهاى يزد و فضاهاى مرتبط با آن همراه تحليلى از نگاه مفاهيم پايدارى " نوشته محمد کاظمی – 16 صفحه